ΤΟ ΟΝΟΜΑ ΤΟΥ ΡΟΔΟΥ - Διατριβή γέλιου

Για το χαμένο δεύτερο βιβλίο του Αριστοτέλη που διαπραγματεύεται την κωμωδία, ο Κορνήλιος Καστοριάδης δεν κάνει κανένα σχόλιο , απλώς μας παραπέμπει στον Uberto Eco και στο βιβλίο του ''Το όνομα του Ρόδου''

Κάτωθι ,παραθέτω αυτούσιο από το βιβλίο , ένα μέρος του έργου ,αλλά το πλέον ουσιώδες , τον διάλογο για το γέλιο ,πάνω στον οποίο στήθηκε στην ουσία και όλο το έργο του Uberto Eco.

Πρωταγωνιστές στην τελική αναμέτρηση της αποκάλυψης , ο Γουλιέλμος , της ιεράς εξέτασης και ο Χόρχε ο τυφλός μοναχός φύλακας της βιβλιοθήκης ,όπου φυλάσσετε το βιβλίο του φιλοσόφου (Αριστοτέλης) περί κωμωδίας και την διατριβή περί του γέλιου. ... 

Ο Γουλιέλμος διάβασε τις πρώτες σειρές ,στην αρχή στα ελληνικά ,έπειτα τις μετέφρασε στα λατινικά και συνέχισε σ΄ αυτή τη γλώσσα ,ώστε να μπορέσω κι΄ εγώ να καταλάβω πως άρχιζε το μοιραίο βιβλίο.Πράγματι ο Γουλιέλμος είχε περάσει τις σελίδες και είχε φτάσει στο ελληνικό κείμενο. Είδα αμέσως ότι τα φύλλα ήταν από διαφορετικό και πιό μαλακό υλικό , το πρώτο ήταν σχεδόν σχισμένο ,μ΄ ένα τμήμα του περιθωρίου φαγωμένο ,διάσπαρτο από χλωμές κηλίδες, όπως αυτές που ο χρόνος και η υγρασία δημιουργούν συνήθως και στ΄ άλλα βιβλία.

=================================

Γουλιέλμος ---(διαβάζοντας το βιβλίο)

Στο πρώτο βιβλίο πραγματευτήκαμε την τραγωδία και τον τρόπο με το οποίο ,προκαλώντας τον φόβο και το έλεος ,επιτυγχάνει την κάθαρση των συναισθημάτων. Οπως υποσχεθήκαμε θα πραγματευτούμε την κωμωδία και τον τρόπο με τον οποίο, προκαλώντας την ευχαρίστηση του αστείου ,αποβλέπει στην κάθαρση αυτού του πάθους. Μιλήσαμε ήδη στο βιβλίο περί ψυχής για το πόσο άξιο μελέτης είναι αυτό το πάθος ,διότι ο άνθρωπος -μοναδικός ανάμεσα σ΄ όλα τα ζώα - έχει την ικανότητα του γέλιου. Ας ορίσουμε επομένως το είδος της πράξεως, της οποίας αποτελεί μίμηση η κωμωδία ,κι έπειτα θα εξετάσουμε τους τρόπους με τους οποίους η κωμωδία προκαλεί το γέλιο ,και οι τρόποι αυτοί είναι οι πράξεις και ο λόγος. Θα δείξουμε ότι το κωμικό των πράξεων γεννάται από την εξομοίωση του βέλτιστου με το χείριστο και αντιστρόφως ,από τον εντυπωσιασμό με την απάτη ,από το μή πιθανό και την καταπάτηση των νόμων της Φύσης, από το μη σχετικό και το ασυνάρτητο ,από τον εξευτελισμό των προσώπων ,από την χρήση χυδαίας και γελοίας μίμησης ,από την δυσαρμονία ,από την επιλογή των πιό ανάρμοστων πραγμάτων. Επειτα θα δείξουμε ότι το κωμικό του λόγου γεννάται από το διφορούμενο παρομοίων λέξεων με διαφορετικές σημασίες και διαφορετικών λέξεων με παρόμοιες σημασίες ,από την πολυλογία και την επανάληψη ,από τα λογοπαίγνια ,από τα υποκοριστικά ,από τα λάθη στην προφορά ,και τους βαρβαρισμούς ....

Χόρχε : 

Η κωμωδία γεννάται στις κώμες, δηλαδή στα χωριά των αγροτών ,σαν ευφροσύνη τελετή μετά από κάποιο γεύμα ή κάποια γιορτή. Δεν αφηγείται τις πράξεις των φημισμένων και ισχυρών ανθρώπων ,αλλά των ταπεινών και γελοίων ,μα όχι κακών υπάρξεων και δεν τελειώνει με τον θάνατο των πρωταγωνιστών. Επιτυγχάνει το κωμικό αποτέλεσμα δείχνοντας των κοινών ανθρώπων τα ελαττώματα και τις φαυλότητες.

Σ΄ αυτό ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι η τάση του γέλιου είναι αγαθή δύναμη, που μπορεί να έχει και γνωστική αξία ,όταν με τα έξυπνα αινίγματα και τις απρόσμενες μεταφορές ,έστω κι αν τα πράγματα περιγράφονται διαφορετικά απ΄ ότι είναι ,σαν να΄ναι ψέματα, μας υποχρεώνει στην πραγματικότητα να κοιτάξουμε καλύτερα και μας κάνει να λέμε : ορίστε ,έτσι έχουν τα πράγματα ,κι εγώ δεν το ήξερα. Η αλήθεια προσεγγίζεται με την αναπαράσταση των ανθρώπων και του κόσμου χειροτέρων απ΄ ότι είναι ή απ΄ ότι τους πιστεύουμε ,χειροτέρων πάντως απ΄ ότι μας τους είχαν εμφανίσει τα ηρωικά έπη, οι τραγωδίες και οι βίοι των αγίων ...

Γουλιέλμος : 

Μα τώρα πές μου , γιατί ;

Γιατί θέλησες να προστατέψεις αυτό το βιβλίο περισσότερο από άλλα ; 

Γιατί έκρυβες ,δίχως το τίμημα να είναι ο φόνος ,πραγματείες νεκρομαντείας, σελίδες βλάσφημες ,ίσως στο όνομα του Κυρίου ,μα καταδίκασες γι αυτές τις σελίδες τους αδελφούς σου και τον ίδιο σου τον εαυτό ; 

Υπάρχουν τόσα άλλα βιβλία που μιλούν για την κωμωδία ,και άλλα πολλά ακόμα που περιέχουν τον έπαινο του γέλιου . Γιατί ήταν αυτό που σου προκάλεσε τόσον τρόμο ;

Χόρχε :

Διότι ήταν του Φιλοσόφου. Καθένα από τα βιβλία αυτού του ανθρώπου κατέστρεψε ένα μέρος της γνώσης που η Χριστιανοσύνη είχε συσσωρεύσει στη διάρκεια των αιώνων.

Οι πατέρες είπαν όλα όσα χρειαζόταν να ξέρουμε για την δύναμη του Λόγου ,μα ήταν αρκετά τα σχόλια του Βοήθιου στον Φιλόσοφο για να μεταμορφωθεί το θείο μυστήριο του Λόγου σε μιά ανθρώπινη παρωδία κατηγοριών και συλλογισμών . Το βιβλίο της Γενέσεως λέει όλα όσα χρειάζονται για την σύνθεση του κόσμου, κι ήταν αρκετό να ξαναβρεθούν τα Φυσικά του Φιλοσόφου για να αναθεωρήσουμε το σύμπαν με τους όρους μιας κουφής και γλοιώδους ύλης,...

Πρώτα κοιτάζαμε τον ουρανό ,και καταδεχόμασταν να ρίξουμε απλώς ένα συνοφρυωμένο βλέμμα στη λάσπη της ύλης, τώρα κοιτάζουμε τη γη ,και πιστεύουμε στον ουρανό εξαιτίας των γήινων μαρτυριών. Κάθε λέξη του Φιλοσόφου ,που στ΄ όνομά του πια ορκίζονται και οι άγιοι και οι ποντίφηκες ,έχει ανατρέψει την εικόνα του κόσμου .Μα δεν κατάφερε ακόμη να ανατρέψει την εικόνα του Θεού. Αν αυτό το βιβλίο γίνει ... γινόταν αντικείμενο ελευθέρων ερμηνειών ,θα είχαμε ξεπεράσει το έσχατο όριο .

Γουλιέλμος :

Μα τι ήταν αυτό που σε τρομοκράτησε σ΄ αυτή τη διατριβή για το γέλιο ; Δεν εξαφανίζεις το γέλιο εξαφανίζοντας αυτό το βιβλίο .

Χόρχε :

Οχι βέβαια . Το γέλιο είναι η αδυναμία , η εξαχρείωση , η αηδία της σάρκας μας. Είναι η διασκέδαση του χωρικού ,η ακολασία του μεθυσμένου ,ακόμη και η Εκκλησία με τη σοφία της επέτρεψε τη στιγμή της γιορτής ,του καρναβαλιού, του πανηγυριού, την εφήμερη αυτή διαφθορά που απελευθερώνει τις διαθέσεις και συγκρατεί από άλλους πόθους κι άλλες επιδιώξεις ... 

Ακόμα κι έτσι ,όμως ,το γέλιο παραμένει κάτι ποταπό ,άμυνα των απλών , ιερόσυλο μυστήριο του όχλου. Το έλεγε και ο Απόστολος ,αντί να φλέγεστε ,νυμφευθείτε . Αντί να επαναστατείτε εναντίον της τάξεως που όρισε ο Θεός, γελάστε και ευφρανθείτε με τις ρυπαρές σας παρωδίες αυτής της τάξεως ,όταν το γεύμα θα έχει πια τελειώσει και θα έχετε αδειάσει τα κανάτια και τις φιάλες...

εδώ ανατρέπεται η λειτουργία του γέλιου ,εξυψώνεται σε τέχνη, του ανοίγονται οι πόρτες του κόσμου των λογίων, γίνεται αντικείμενο φιλοσοφίας και δόλιας θεολογίας ... 

Το γέλιο ελευθερώνει τον αγροίκο από τον φόβο του διαβόλου, γιατί μες στη γιορτή των τρελών και ο διάβολος φαίνεται φτωχός και ηλίθιος κι επομένως ελέγξιμος. 

Αυτό το βιβλίο όμως μπορεί να διδάξει ότι η απελευθέρωση από τον φόβο του διαβόλου είναι σοφία. Οταν ο αγροίκος γελά, με το κρασί να κελαρύζει στο λαρύγγι του, νιώθει αφέντης ,γιατί έχει αντιστρέψει τις σχέσεις της εξουσίας : το βιβλίο αυτό ,όμως, μπορεί να διδάξει στους μορφωμένους τα έξυπνα, και από τη στιγμή εκείνη ένδοξα ,τεχνάσματα με τα οποία θα νομιμοποιήσουν αυτή την αντιστροφή. Τότε αυτό που στην ενστικτώδη κίνηση του αγροίκου παραμένει ,ακόμα κι ευτυχώς ,λειτουργία της κοιλιάς θα μεταμορφωθεί σε λειτουργία της διανοίας. 

Το ότι το γέλιο είναι ίδιον του ανθρώπου είναι σημείο των ορίων μας ως αμαρτωλών. Ομως από αυτό το βιβλίο πόσες διάνοιες διαβρωμένες σαν την δική σου δεν θα αντλήσουν τον έσχατο συλλογισμό ότι το γέλιο είναι σκοπός του ανθρώπου ! Το γέλιο αποσπά για μερικές στιγμές τον αγροίκο από τον φόβο. Μα ο νόμος επιβάλλεται με το δέος ,του οποίου το αληθινό όνομα είναι ''φόβος θεού '' . Και από το βιβλίο αυτό θα μπορούσε να ξεκινήσει η σπίθα του Εωσφόρου που θα έβαζε μια νέα φωτιά σ΄ ολόκληρο τον κόσμο : και το γέλιο θα διαγραφόταν σαν ένα νέο τέχνασμα ,που ο Προμηθέας ακόμη αγνοούσε ,για να κατανικηθεί ο φόβος. Ο αγροίκος που γελάει δεν νοιάζεται τη στιγμή εκείνη αν πεθάνει : αργότερα όμως ,όταν πάψει η ελευθεριότητά του ,η λειτουργία του επιβάλλει και πάλι, σύμφωνα με το θείο σχέδιο, τον φόβο του θανάτου. Και απ το βιβλίο αυτό θα μπορούσε να γεννηθεί η νέα και καταστροφική επιδίωξη να καταστραφεί ο θάνατος με την απελευθέρωση από τον φόβο. Και τι θα ΄μασταν , εμείς τα πλάσματα τα αμαρτωλά ,χωρίς τον φόβο, το πιό συνετό και στοργικό ίσως από τα θεία δώρα ; 

Για αιώνες οι διδάσκαλοι και οι πατέρες ανέδιδαν μυροβόλες ουσίες ιερής σοφίας για να φέρουν τη λύτρωση , με τη σκέψη των υψηλών πραγμάτων, από την αθλιότητα και τον πειρασμό των ποταπών πραγμάτων. Και το βιβλίο αυτό ,δικαιώνοντας την κωμωδία , τη σάτιρα και τη μιμική ως θαυματουργά ιάματα ,που φέρνουν την κάθαρση των παθών με την αναπαράσταση του ελαττώματος ,της ατέλειας, της αδυναμίας, θα παρακινούσε τους ψευτοσοφούς σε μία προσπάθεια για την υποτίμηση του υψηλού σε μια διαβολική αναστροφή με την αποδοχή του ποταπού.

Από το βιβλίο αυτό θα γεννιόταν η σκέψη ότι ο άνθρωπος μπορεί να απαιτήσει στο κόσμο αυτό την αφθονία της χώρας των ονείρων. Ομως αυτό είναι που δεν πρέπει και δεν μπορούμε να δεχτούμε. Κοίτα τους νεαρούς καλογήρους που αποχαλινώνονται με τη γελοία παρωδία τηςCoena Cypriani. Τι διαβολική παραμόρφωση της Αγίας Γραφής ! Κι όμως ,όταν το κάνουν ξέρουν ότι είναι κακό. Την ημέρα όμως που ο λόγος του Φιλοσόφου θα δικαιώσει τα παιχνίδια των περιθωρίων κάθε ακόλαστης φαντασίας , πραγματικά, τότε αυτό που ήταν το περιθώριο θα ξεπηδήσει στο κέντρο, και θα χαθεί κάθε ίχνος του κέντρου. ...

Οι δούλοι θα υπαγόρευαν τους νόμους ,εμείς θα υπακούαμε ,καθώς κάθε νόμος θα είχε καταλυθεί . Κάποιος Ελληνας φιλόσοφος είπε ότι η σοβαρότητα των αντιπάλων θα πρέπει να διασκεδάζεται με το γέλιο, και το γέλιο να αντιπαρατίθεται στη σοβαρότητα.

Η σωφροσύνη των πατέρων μας έχει κάνει την επιλογή τους αν το γέλιο είναι η τέρψη του όχλου ,η ακολασία του όχλου αναχαιτίζεται ,ταπεινώνεται και πειθαναγκάζεται με τη σοβαρότητα. Και ο όχλος δεν έχει τα εφόδια για να εξευγενίσει το γέλιο του ,έτσι που να το κάνει όπλο κατά της σοβαρότητας των ποιμένων ,που οφείλουν να τον οδηγήσουν στην αιώνια ζωή και να τον απομακρύνουν από τους πειρασμούς της κοιλιάς ,των γεννητικών οργάνων, της τροφής , των προστυχών του επιθυμιών. Αν όμως μια μέρα κάποιος ,ανακινώντας τα λόγια του Φιλοσόφου , και μιλώντας επομένως σαν φιλόσοφος ,αναγάγει την τέχνη του γέλιου σε επιδέξιο όπλο ,αν η ρητορική της πειθούς αντικατασταθεί από τη ρητορική του χλευασμού, αν η ρητορεία ,που σκοπεύει σε υπομονετική και σωτήρια δημιουργία εικόνων λύτρωσης ,αντικατασταθεί από τη ρητορεία της ανυπόμονης καταστροφής και της παραμόρφωσης των πιό ιερών και σεβαστών εικόνων ,την ημέρα εκείνη ακόμα κι εσύ και όλη η σοφία σου ,Γουλιέλμο, θα έχετε ανατραπεί.

Γουλιέλμος :

Γιατί ; 

Θα πολεμούσα , η ευφυία μου απέναντι στην ευφυία του άλλου. Θα ήταν ένας καλύτερος κόσμος απ΄αυτόν όπου η φωτιά και το πυρωμένο σίδηρο του Βερνάρδου Γκύ ταπεινώνουν τη φωτιά και το πυρωμένο σίδηρο του Ντολτσίνο .

Χόρχε :

Θα είχες πιαστεί κι εσύ ο ίδιος στην παγίδα του Δαίμονα . 

Θα πολεμούσες από την αντίθετη πλευρά της πεδιάδας του Αρμαγεδδώνος, όπου πρόκειται να γίνει η τελική σύγκρουση ...

Αν όμως κάποια μέρα η τέχνη χλευασμού γινόταν αποδεκτή και παρουσιαζόταν ευγενής και άφθονη ,και όχι πια μηχανική ,αν μια μέρα μπορούσε κάποιος να πεί : γελώ με την Ενανθρώπιση ... 

Τότε δεν θα είχαμε όπλα για να αναχαιτίσουμε αυτή τη βλασφημία ,διότι θα συγκαλούσε τις σκοτεινές δυνάμεις της σωματικής ύλης ,αυτές που υποδηλώνονται στην πορδή και το ρέψιμο : και το ρέψιμο κι η πορδή θα σφετεριζόταν το δικαίωμα ,που ανήκει μόνο στο πνεύμα ,να εκπέμπονται οπουδήποτε.

Γουλιέλμος :

Ο Λυκούργος είχε εγείρει ανδριάντα στο γέλιο

Χόρχε :

Το διάβασες στο σύγγραμμα του Χλωρίτου ,που προσπάθησε να απαλλάξει τους μίμους από την κατηγορία της ασέβειας ,και λέει ότι ένας άρρωστος θεραπεύτηκε από κάποιον γιατρό που τον έκανε να γελάσει . Γιατί να υπήρχε ανάγκη να θεραπευτεί ,αν ο Θεός είχε ορίσει ότι είχαν τελειώσει οι μέρες του στη γη ;

Γουλιέλμος :

Δεν νομίζω ότι τον θεράπευσε από το κακό που υπέφερε . Τον δίδαξε να γελά μ΄ αυτό .

Χόρχε :

Το κακό δεν εξορκίζεται . Καταστρέφεται . Μαζί με το κορμί του αρρώστου.

Αν είναι ανάγκη ...

Γουλιέλμος :

Είσαι ο Διάβολος .

ΛΙΑΝΤΙΝΗΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ - ΠΕΡΙ ΕΡΩΤΟΣ ...

Διαπιστώνουμε ότι δυστυχώς ο Ουράνιος έρωτας είναι σύντομος και αδιέξοδος γιατί δεν έχει στόχους και ωφελιμεστικό σκοπό. Ζεί μόνο την ύπαρξή του , ως αυτοσκοπό. Εχει τα χαρακτηριστικά στοιχεία του απόλυτου , της θυσίας , της ανιδιοτέλειας και δεν περιλαμβάνει την  συνύπαρξη και την συντροφικότητα . Οταν για λόγους ωφελιμιστικούς προσπαθήσουμε να τον εγκλωβίσουμε σε ένα γάμο , δηλαδή στην ύπαρξή του αλλά υπό συνθήκες , εξαφανίζεται η θεϊκή του ουσία. Δηλαδή για να το εξηγήσουμε γήινα πρέπει, αν και νικημένος , κτυπημένος και ηττημένος από το βέλος του Ερωτα  και αιμορραγείς , εν τούτοις νικάς . Υπάρχει αυτή η αντίφαση...

ΦΙΛΟΤΙΜΟ ΚΑΙ ΜΠΕΣΑ

Το αρχαιοελληνικό λεξικό συμπεριλαμβάνει την λέξη το φιλότιμο , ως ουδέτερο ουσιαστικό , με την πληροφορία ότι χρησιμοποιείται στα έργα του Θουκιδίδη , του Πλάτωνα και του Ευριπίδη , ακριβώς με την ίδια σημερινή έννοια .Ο Ξενοφών χρησιμοποιεί την φράση φιλότιμον ποιείν ..., δηλαδή να έχεις φιλότιμο . Στα ίδια κείμενα συναντούμε και το αντίθετό του , αφιλότιμος , με αρνητική έννοια .

Η μετάφραση του φιλότιμου στα Αγγλικά  self-esteem ( αυτο εκτίμηση ) και στα Γαλλικά respect de soi  (αυτο σεβασμός ) ,είναι μάλλον παράφραση , καθότι δεν μπορεί να συλλάβει την εσωτερική ένταση που υπάρχει για τον Έλληνα στην  λέξη φιλότιμο . Έτσι άρχισαν να εμφανίζονται στην Δύση μελέτες για κάποια καταπληκτική αρετή των Ελλήνων ιθαγενών , που ονομάζεται φιλότιμο και παρέμενε και στα Αγγλικά και στα Γαλλικά philotimo ή filotimo , διότι δήθεν η λέξη αυτή δεν είχε αντίστοιχη έννοια σε καμία άλλη γλώσσα ! Από εκεί το έπιασαν πάλι οι Έλληνες και το κάνανε Τουριστική ατραξιόν σε όλα τα Ελληνικά τουριστικά φυλλάδια . Το Ελληνικό φιλότιμο . ...the most untranslatable ,demanding and really mysterious word in the Greek language is the word Filotimo .

που όμως οι γνωστοί Άγγλοι εθνολόγοι καθηγητές Cambell & Sherrard της Οξφόρδης αποφαίνονται μάλλον σωστά ότι το φιλότιμο είναι άμεσα συνδεδεμένο με το κοινωνικό περιβάλλον του παραδοσιακού χωριού και εξαφανίζεται στις πόλεις , όταν ο εσωτερικός μετανάστης έχει πλήρως αφομοιωθεί στην αστική κοινωνία . Και συμπληρώνουν οι ως άνω Άγγλοι καθηγητές ... Η έννοια της τιμής δεν αποδίδεται ίσως σωστά με την αγγλική λέξη honour . Υποκειμενικά η τιμή είναι ένα αίσθημα ακεραιότητας , δηλαδή το να μην σε προσβάλλουν , να μην σε ταπεινώνουν ενώπιον των άλλων ή του εαυτού σου ,μέσω διαφόρων διαφόρων αποτυχιών . Εξωτερικά η τιμή εμφανίζεται ως η αναγνώριση κοινωνικής αξίας για την οποία η κοινότητα είναι φειδωλή . Δύο πρόσθετα αισθήματα είναι στενά συνδεδεμένα με την τιμή : το φιλότιμο philotimo που είναι η αγάπη της τιμής (love of honour) που ενθαρρύνει τον άνδρα να φέρεται σωστά για το οποίο συνεπώς εμφανίζεται ιδιαίτερα ευαίσθητος ενώπιον οποιαδήποτε αμφιβολίας προερχόμενης από το περιβάλλον του , ότι δεν έπραξε όπως έπρεπε . Το δεύτερο είναι η ντροπή (drope , shame ) που είναι ο φόβος της αποτυχίας που αποτρέπει ανάρμοστες συμπεριφορές ή το αίσθημα εντόνου ανησυχίας που προκαλούν αυτές οι συμπεριφορές . Συνεπώς είναι σαφές ότι το φιλότιμο είναι εγωϊστικό , συνδέεται με την κλειστή κοινωνία του χωριού , με τον φόβο του τι θα πουν οι άλλοι . ( οι οποίοι είναι γνωστοί πάντα).

Όσο για το φιλότιμο που επιβιώνει στις πόλεις , στους μοναχικούς ανδρικούς χορούς και στο ρεμπέτικο ,αυτό προέρχεται από την νοσταλγία του χαμένου παραδείσου των κλειστών αγροτικών κοινωνιών ,μέσα στον ξεπεσμό των πόλεων που φέρνει η φτώχεια και τα ναρκωτικά , για αυτό και οι χοροί είναι συνήθως βαρείς και λυπητεροί . Αντιθέτως τα τραγούδια και οι κυκλικοί χοροί είναι γεμάτοι χαρά και αισιοδοξία . Και συνεχίζουν οι Άγγλοι καθηγητές ... οι εγγενείς αρχές της προσωπικής τιμής αναφέρονται σε δύο προσόντα τα οποία σχετίζονται με το φύλο και σημαδεύουν τα ιδανικά ηθικά χαρακτηριστικά των Ελλήνων ανδρών και γυναικών . Τα προσόντα αυτά είναι ο ανδρισμός (andrismos , manliness ) και η σεξουαλική ντροπή (drope) στην γυναίκα

Ο ανδρισμός είναι εν μέρει  ένα εγωϊστικό κουράγιο ... οι άνδρες δεν κλαίνε , είμαι άνδρας και το κέφι μου θα κάνω κλπ . Αυτή η δύναμις δεν προβάλλεται βέβαια ως ηθικό στοιχείο , διότι αν δεν χρησιμοποιηθεί σωστά , μπορεί ο άνδρας να προχωρήσει σε βιασμούς και φόνους . Αντίθετα ο ανδρισμός που έχει σχέση με την τιμή πρέπει να έχει πειθαρχήσει την ζωώδη ρώμη και τα πάθη του .

Στις κοινωνίες της υπαίθρου όπου η γραφή ήταν σπάνια τα απαραίτητα συμβόλαια μεταξύ συγχωριανών για δάνεια ,συνεργασία, κουμπαριές,γάμους,αγοραπωλησίες κλπ εβασίζετο στον λόγο τιμής ,στην προφορική συμφωνία , δώσαμε τα χέρια , κόλλα το κλπ . Όλο το χωριό παρηκουλούθει τις ως άνω διαδικασίες και ελάμβανε γνώση , ως άλλος συμβολαιογράφος .

Ο Σωκράτης θεωρεί την επικράτηση του φιλότιμου , που αποκαλεί τιμαρχία , κοινωνική φθορά και δεν την υποστηρίζει . Το κοινωνικό του πρότυπο εξουσίας είναι η αριστοκρατία του βασιλέως φιλοσόφου , στο οποίο κυβερνά το πνεύμα . Στο πρότυπο αυτό , πηγή της εξουσίας είναι το πνεύμα , που στην ιδανική του μορφή πρέπει να κυβερνά ως Διογένης σε πιθάρι . Δηλαδή ο ίδιος ο κυβερνήτης να είναι πτωχός και ταπεινός . Υπάρχουν τρεις τύποι ανθρώπων , από τον ανώτερο στον κατώτερο : ο φίλος της σοφίας (φιλόσοφος) , ο φίλος της τιμής (φιλότιμος) και ο φίλος του κέρδους (φιλοκερδής) .

Δηλαδή ο Σωκράτης εντάσσει την φιλοτιμία κάπου στο μέσον , της κλίμακας και όχι στην κορυφή , όπου φυσικά εντάσσει την φιλοσοφία . Η φιλοτιμία έχει και θετική και αρνητική έννοια που δεικνύει ότι ευρίσκεται εις το μέσον της καθοδικής πορείας μεταξύ του νου και της επιθυμίας . Μεταξύ πλεονεξίας και κενοδοξίας ...

Μπέσα και φιλότιμο 

Η αλβανική και αρβανίτικη λέξη μπέσα (besa) σημαίνει κατά λέξη πίστις και συνδέεται με δύο άλλες αλβανικές λέξεις  (betim) όρκος και (besoj) πιστεύω. Η λέξη pabesa στα αλβανικά σημαίνει χωρίς pa μπέσα και στα ελληνικά έγινε ο μπαμπέσης . Όπως και για το φιλότιμο οι Αλβανοί ισχυρίζονται ότι η έννοια της μπέσας είναι αμετάφραστη .

Αρχικώς η μπέσα - μπεσαλής ήταν ο λόγος τιμής , ή προφορική υπογραφή μιας κοινωνίας που δεν γνώριζε γραφή , η επίσημη και πανηγυρική υπόσχεση που εθεωρείτο ιερή και δεν  εδύνατο με κανένα τρόπο να παραβιασθή. Η αλβανική μυθολογία αναφέρει νεκρούς άνδρες , ( διότι η μπέσα δεν αφορά γυναίκες) που βγήκαν από τους τάφους τους για να τιμήσουν την υπόσχεσή τους , την μπέσα τους . Αργότερα η λέξη συγχωνεύθηκε με το ελληνικό φιλότιμο , δηλαδή τον λόγο τιμής που πρέπει να κρατηθεί με την έννοια ότι εάν έχω φιλότιμο τότε έχω και μπέσα και το ανάποδο αλλά στο βάθος των εννοιών εξακολουθεί να υφίσταται μία λεπτή διαφορά . Η μπέσα αφορά την αξιοπιστία και εν τέλει τον εγωισμό , ενώ το φιλότιμο είναι κατά κάποιο τρόπο ευρύτερο και πνευματικότερο .  Οι Δυτικοί όμως ασχολήθηκαν περισσότερο με την Ελληνική λέξη φιλότιμο παρά με την αντίστοιχη Αλβανική λέξη μπέσα . 

ΣΥΝΑΛΛΗΛΙΑ ΚΑΙ ΕΚΚΟΣΜΙΚΕΥΣΗ

Εκκοσμίκευση σημαίνει πορεία προς μία άθρησκη κοινωνία . Είναι η μετατόπιση του ανθρώπου από περιφέρεια του Θεού σε κέντρο , χωρίς Θεό , σε αντικατάσταση του Θεού από τον άνθρωπο . Γι αυτό και η εκκοσμίκευση ονομάζεται ουμανισμός . Το άτομο μόνο , ίσταται πλέον χωρίς Θεό και αντικαθιστά το θέλημα του Θεού με τον μύθο της προόδου .

Σε μία πρώτη φάση , υπάρχει αδιαφορία για τον Θεό . Η επιμονή όμως της θεϊκής παρουσίας που εξακολουθεί να υφίσταται στην κοινωνία , φέρνει το αντικληρικό και ουσιαστικό άθεο άτομο του ΙΗ΄18ου αιώνος - τον εποναζόμενο libre penseuer  ( ελεύθερο μυαλό ) σε αυξανόμενη και προκλητική εχθρότητα προς τον Θεό , για τον οποίο ισχυρίζεται ότι δεν υπάρχει . Από τον μαρκήσιο του Σάντ , στον λόρδο Βύρωνα έως τον Νίτσε , ο ουμανιστής περνά από τον ανοικτό σατανισμό στην περίφημη κραυγή . Ο Θεός είναι νεκρός , χωρίς να αντιλαμβάνεται ότι θα έπρεπε αντ΄αυτού να αναφωνήση .

Ο άνθρωπος είναι νεκρός . 

Εξ άλλου , η σταδιακή πτώση της Δύσης στην βαρβαρότητα του καπιταλισμού , μέσω της υλικής προόδου , αντικατοπρίζεται στην σταδιακή εξαφάνιση των ελληνικών ως υποχρεωτική γλώσσα των μορφωμένων πολιτών της δυτικής κοινωνίας και στην υποβάθμιση του Πλάτωνα σε ξεπερασμένο φιλόσοφο που ουδείς πλέον διαβάζει και παράλληλα ,στην σταδιακή εξαφάνιση όχι μόνο της θεολογίας αλλά και της φιλοσοφίας . Η τελευταία αυτή λέξη χρησιμοποιείται πλέον για να οrρίση την τεχνολογία και την οικονομία , αναφερόμενη φερ΄ ειπείν στην φιλοσοφία της αγοράς .

Με τον όρο εκκοσμίκευση (secularization) εννοούμε μία φοβερή πληγή στο αρμονικό σώμα της ανθρωπότητας , που έχει ως αναπόφευκτη συνέπεια την ακατάσχετη αιμορραγία του κοινωνικού σώματος και οδηγεί με μαθηματική ακρίβεια στον θάνατο !

Όταν η εκκοσμίκευση κτυπά μία κοινωνία δημιουργεί , χωρίς εξαίρεση , μία αντίδραση εξ ίσου βιαία : τον θρησκευτικό ή και ιδεολογικό φανατισμό , που αποτρέπει κάποια διαλεκτική λύση , η οποία και μπορούσε να επουλώση την πληγή . Αυτό το φαινόμενο , με την σειρά , δημιουργεί ένα κλίμα όλο και πιο βίαιο , με ατομικές και συλλογικές συγκρούσεις . Το άτομο γίνεται όλο και πιο επιθετικό  , το χρήμα γίνεται θεός , το έγκλημα παίρνει κατακλυσμικές διαστάσεις , οι γενικευμένοι πόλεμοι γίνονται συνεχώς και πιο αιματηροί .

Ο άνθρωπος δεν ζη μόνον με τον εγκέφαλο αλλά χρειάζεται αρμονική συγκατοίκηση του εγκεφάλου με την καρδιά . Σύνθεση που μόνον ο Θεός εξασφαλίζει ...

Όταν στο ΙΗ΄ 18ο αιώνα που οι αστοί πήραν και πολιτικά την εξουσία , Γαλλική Επανάσταση 1789 , αντέστρεψαν την κοινωνική δομή τοποθετώντας το στομάχι στο κεφάλι και το κεφάλι στο στομάχι . Η συναλληλία κατέρρευσε και η Εκκλησία αποτραβήχθηκε απομονωμένη στην γωνία . Η Γαλλική Επανάσταση έδειξε ένα πρωτοφανές μίσος κατά της Εκκλησίας . Έκλεισε τα μοναστήρια , έσφαξε τους μοναχούς και τους ιερείς , κατέσχε της εκκλησιαστική περιουσία και υπέταξε τον κλήρο δημιουργώντας μία τάξη ιερέων - δημοσίων υπαλλήλων με κρατικό μισθό . Όσοι αντιστάθηκαν πέρασαν στην παρανομία . Το αντίστοιχο μαρτύριο που υπέστη η Ορθόδοξος Εκκλησία από τους Ρώσους Μπολσεβίκους μετά το 1917 , φαντάζει λεπτομέρεια μπροστά του Γαλλικού αντικληρικαλισμού . Η εκκλησία υποβιβάστηκε σε παράρτημα του υπουργείου Υγείας , με αποκλειστική ενασχόληση να υπηρετεί τους αρρώστους και τους πτωχούς . Το 1794 η Γαλλική επαναστατική κυβέρνηση έδωσε την χαριστική βολή στην Εκκλησία και τους πέταξε στο δρόμο. Αφού της είχε αρπάξει την περιουσία και την είχε ανταλλάξει με μισθό του δημοσίου , με νέο διάταγμα κηρύσσει τον χωρισμό Εκκλησίας - Κράτους . Για λόγους Οικονομίας . Η ιστορία επαναλαμβάνεται και σήμερα . Άθεος καπιταλισμός - Άθεος κομμουνισμός . 

Η συναλληλία ή καλύτερα συμφωνία εξασφαλίζει την αρμονία της κοινωνίας . Ήταν και είναι διαχρονικά το κλειδί των παραδοσιακών κοινωνιών του πλανήτη. Η κοινωνική δομή , δομημένη σε τάξεις , έθετε στην πρώτη θέση το πνεύμα , δηλαδή στην περίπτωση των Ελλήνων , τους αγίους της Εκκλησίας που συνέτειναν στην αρμονική πορεία του κοινωνικού συνόλου τοποθετώντας τους μοναχούς πρώτους , με εκτελεστικό βραχίωνα την στρατιωτική τάξη των κυβερνώντων υπό της εξουσίας του Βασιλέως . Η σχέση Εκκλησίας (πνευματική εξουσία ) και Βασιλέως (κοσμική εξουσία ) σε ίση απόσταση και υπό την υψίστη εποπτεία του Θεού ή του Ουρανού : το τριγωνικό δηλαδή αυτό σύμφωνο διοικήσεως της κοινωνίας ωνομάσθηκε συναλληλία ή συμφωνία Εκκλησίας και Εξουσίας .
Ο Θρησκευτικός φανατισμός εμφανίσθηκε πρώτα στην Δύση ,μέσω της Ιεράς Εξέτασης , την στιγμή ακριβώς που η κοινωνία της Αναγέννησης , ώδευε προς την εκκοσμίκευση . Πριν την Αναγέννηση , το φαινόμενο των Σταυροφοριών δεν ήταν μόνον λόγω φανατισμού αλλά ιδίως από το πάθος για το χρήμα . Αντιθέτως , η Ιερά Εξέταση που ιδρύθηκε στην Ισπανία το 1478 , Πορτογαλία το 1531 , και στην Ρώμη το 1542 δεν λειτούργησε με κίνητρο το χρήμα . Αλλά από ένα αρρωστημένο δογματισμό . Η ιδιομορφία της Δυτικής Ιεράς Εξέτασης δεν είναι η εγκληματικότητα ,αλλά ο φανατισμός και η παραμόρφωση της Πίστης σε θρησκεία . Ο π. Ι.Ρωμανίδης ορίζει τον φανατισμό ως βραχύκυλωμα μεταξύ εγκεφάλου και καρδιάς . Ο θρησκευτικός φανατισμός δεν διαφέρει σε τίποτα από τον άθεο φανατισμό . Ο φανατικός φλέγεται από την επιθυμία να προσαρτήσει στην πίστη του τον απέναντί του . Ο Ρωμαιο καθολικός ιερέας έσφαζε τους Αμερινδιάνους και την ίδια στιγμή τους έδιδε να φιλήσουν τον Σταυρό για να σωθούν οι ψυχές τους ! Τό ίδιο έκανε η  Ορθόδοξη Ρωσία τον 9ο αιώνα εναντίον των τοπικών δοξασιών . Το ίδιο έκανε και η Βυζαντινή Αυτοκρατορία κατά των οπαδών της Αρχαίας Ελληνικής Θρησκείας . Αν και αυτό έγινε πρωτίστως από του Αυτοκράτορες και όχι από την Εκκλησία , με στόχο να αποφύγουν την εξασθένιση της αυτοκρατορικής εξουσίας . Φυσικά όμως η Ορθόδοξη Εκκλησία ελέγχεται για τον αφανισμό των τοπικών Ελληνικών δοξασιών , γιατί μπορεί τα εγκλήματα να μην έγιναν υπό την ευλογίαν της , αλλά σίγουρα υπό την ανοχή της . Κάποια στιγμή η Ελληνική Εκκλησία , πρέπει να απολογηθεί για τα αμαρτήματά της και να ζητήσει συγχώρηση , από τον Ελληνικό λαό . Ο Ελληνισμός είναι ενιαίος ανεξαρτήτως πίστεως και όχι μόνο Χριστιανικός Ορθόδοξος και μόνον . Γιατί αυτό θα μας οδηγήσει βαθμιαίως σε διχασμό . Στην Ελλάδα αντιθέτως της Γαλλικής Επανάστασης , η Ελληνική Εκκλησία παλαντζάρει μεταξύ συναλληλίας και εκκοσμίκευσης . Με αυτό τον φανατικό τρόπο ,  χαρίσαμε αμιγείς  Ελληνικούς πληθυσμούς στους Τούρκους και Αλβανούς λόγω θρησκεύματος . Δηλαδή γίνανε Αλεβίδες Μουσουλμάνοι . Και η Εκκλησία τους καταδίκασε ... Όχι όμως ο λαός ...
Το ίδιο θα συμβεί και στην Αναβίωση της Ελληνικής θρησκείας , των προγόνων μας  ; 

ΣΚΕΠΤΙΚΙΣΜΟΣ : Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΔΡΟΜΟΣ ΓΙΑ ΤΗ ΝΙΡΒΑΝΑ

Από τον Πύρρωνα στον Σέξτο Εμπειρικό
Ο Σκεπτικισμός είναι η φιλοσοφία η οποία αμφιβάλλει και αρνείται την δυνατότητα της τρέχουσας γνώσης και διακηρύσσει ότι μέσα από αυτή είναι ανυπέρβλητη η κατάκτηση της αλήθειας.
Αιτιώδης αρχή του Σκεπτικισμού είναι η ελπίδα ότι  θα αποκτήσουμε την αταραξία . Οι μεγαλοφυείς άνθρωποι ,καθώς διαταράσσονται από την ανωμαλία που εντοπίζουν πάνω στα πράγματα ,αντιμετωπίζουν το δίλλημα να ξεχωρίσουν ποιό είναι το αληθές και ποιό το ψευδές. Και ελπίζουν ότι με μία οριστική κρίση πάνω στο πρόβλημα αυτό,θα αποκτήσουν την αταραξία. Η βασική λοιπόν αρχή του Σκεπτικισμού είναι ότι σε κάθε λόγο πρέπει να αντιτάσσεται ίσος λόγος. Και αυτό νομίζουμε ότι μας οδηγεί να μην δογματίζουμε. 

Ο όρος Σκεπτικισμός αδικεί το σύστημα αυτό και δεν αποδίδει την ουσία του. Σκέπτομαι :  σήμαινε στην αρχαιότητα εξετάζω με προσοχή,ερευνώ,παρατηρώ,κρίνω και δευτερευόντως ,όπως και σήμερα συλλογίζομαι και διανοούμαι . Ομως ο όρος σκεπτικισμός αγωνίζεται κυρίως να δώσει δικαίωση και έκφραση στην αμφιβολία που χαρακτηρίζει τη θέαση του Πυρρωνιστή (του πρώτου Σκεπτικού τον 4ο-3ο αι. πΧ)  και στη συνέχεια υποχρεωτικά,στη θετική του στάση να διεισδύσει στην ουσία των φαινομένων . Θα ήταν λοιπόν προτιμότερο να είχε επικρατήσει ο όρος Πυρρωνισμός ( η γνωσιολογική θεωρία του Πύρρωνα που αρνείται κάθε αντικειμενική γνώση,αλήθεια και επιστήμη) ,  αναφερόμενος ουσιαστικά στον ιδρυτή του ,κάτι που αποτελεί και τον κανόνα ,όπως συμβαίνει για όλες τις αρχαίες Ελληνικές σχολές .

Σύμφωνα με τον Σέξτο ,Σκεπτικισμός είναι η δύναμη να αντιπαραθέτουμε με οποιοδήποτε τρόπο φαινόμενα και νοούμενα. Εξαιτίας,λοιπόν,αυτής της ισοδυναμίας μεταξύ των αντιτιθεμένων πραγμάτων και λόγων ,φτάνουμε με αυτή τη δύναμη πρώτα στην εποχή (συγκράτηση,δισταγμό) ,και στη συνέχεια στην αταραξία.

Σκεπτικισμός είναι η στάση εκείνη της ζωής κατά την οποία βιώνει κανείς την ασυμφωνία που  βρίσκεται ανάμεσα στην πρόσληψη των φαινομένων από τον ανθρώπινο νου από τη μία και στην ουσία τους από την άλλη. Οπου εξ αιτίας της, για το ίδιο πράγμα ,υπάρχουν συνεχώς αντίθετες απόψεις. Και επειδή εξ ίσου πρέπει να αμφιβάλλει κανείς τόσο για την ορθότητα της μιας ,όσο και για το λανθασμένο της άλλης άποψης (ισοσθένεια) , αυτό τον οδηγεί να τις απορρίψει όλες και να αγωνιστεί να υπερβεί θετικά την αντίληψη όλων των αντιθέτων. Και αυτή η κατάκτηση (εποχή) ,του χαρίζει τελικά ψυχική ηρεμία και αταραξία.

Δηλαδή ,εδώ ο Πυρρωνιστής πρέπει πρώτα να πεισθεί ότι είναι αδύνατο να συνδυάσει τα αντίθετα,να βιώσει δηλαδή ως δεδομένη και καθοριστική την ύπαρξη των αντιθέτων,και μετά,μέσα από την εποχή να τα υπερβεί,φτάνοντας τελικά στην ψυχική ηρεμία και την αταραξία .

Η προσπάθεια που καταβάλλεται για να προσεγγίσει κανείς και να εξηγήσει το ασυμβίβαστο που υπάρχει ανάμεσα στα φαινόμενα και τις κρίσεις ,δεν είναι δυνατό να γίνει μέσα από κριτήρια και λογικές κατασκευές,καθώς ο παρατηρητής βρίσκεται ήδη μέσα στην σύγχυση και βιώνει και αυτός τις αντιθέσεις. Οποιος τελικά προσπαθεί με την λεγόμενη κοινή , την τρέχουσα λογική να ερμηνεύσει το υπερβατικό , θα έχει την τύχη του Νίτσε. Θα χτυπάει το κεφάλι του στον τοίχο. Θα οδηγηθεί στα επικίνδυνα όρια της υποκειμενικής του νόησης. Κάτι που απαγορεύει ρητά ο Πυρρωνισμός . Και αυτή η παράβαση θα τον εκδικηθεί . Είναι νόμος το σχετικό να ερμηνεύεται με το σχετικό και το απόλυτο , μόνο από αυτόν που κατέχει το Απόλυτο .

Μόνο λοιπόν, με την υπέρβαση και τον στοχασμό είναι δυνατόν μέσα από ένα βαθύ και προσωπικό διαλογισμό να προσεγγίσει κανείς αυτή την αλήθεια . Η οποία ,στην συνέχεια είναι αμεταβίβαστη και άφατη. Η ψυχική ηρεμία δεν μπορεί να επιτευχθεί σχεδόν κατά τύχη . Ερχεται μόνο με μία τιτάνια,επίπονη,επιδέξια και σοφή προσπάθεια. 

Από την έκπληξη , την ανησυχία και την ανασφάλεια που δημιουργεί η αντινομία των φαινομένων σ΄ έναν φυσιολογικό παρατηρητή ,είναι πολύ μακρύς ο δρόμος γι΄ αυτόν να φτάσει κατ΄ αρχήν στην απραξία ,και μετά στην ησυχία και τη γαλήνη. Ομως πρέπει να πούμε ότι απραξία δεν σημαίνει αποχή από την πράξη ,αλλά μη προσκόλληση στο αποτέλεσμα της πράξης...
Αυτό το τεράστιο και συγκλονιστικό άλμα υπέρβασης ,που ξεχωρίζει τον κοινό άνθρωπο από τον φωτισμένο , πολύ λίγοι ενδιαφέρθηκαν να κοιτάξουν και να το εκτιμήσουν. Οι περισσότεροι μελετητές το περνούν ανυποψίαστοι . Η τυχόν συνειδητοποίησή του , δεν θα επέτρεπε πλέον να αναπαυθούν σε ένα φαινόμενο, ένα πλαστό δικό τους εφησυχασμό...
O Brad Inwood καταλήγει αναφορικά με την στάση των Πυρρώνειων Σκεπτικών : Παύει πλεόν  να είναι απλά η άρνηση κάθε συγκατάθεσης . Ο νους του Σκεπτικού ισορροπεί προσεκτικά πάνω στις λογικά ισοδύναμες όμως αντιτιθέμενες απόψεις . ( και εδώ βρίσκεται το κλειδί της ψυχικής αταραξίας ) .
Είναι όμως εύκολη δουλειά να επισημαίνει κανείς κάποιες λογικά ισοδύναμες και αντιτιθέμενες απόψεις σε αυτόν τον κόσμο ;  Και όταν επιτέλους τις βρεις , πως μπορείς να μείνεις επάνω τους , ως έξοχος ισορροπιστής και μαζί ψυχικά ατάραχος ;
Ο όρος εποχή πρέπει επίση κατά συνεκδοχή ,να διευρυνθεί . Να δηλώνει κατάκτηση και ίππευση  και διαχείριση  και κυριαρχία και άσκηση και υπόταξη και μέθοδο ... Δεν μπορεί να έρχεται σαν δωρεάν ή αναπάντεχα και κατά τύχη . Ούτε να είναι απλή αναστολή κρίσης και αποφυγή θέσης , όπου αυτή είναι φυσικά δυνατή .
Ο Πύρρωνας λένε δεν έγραψε  τίποτα . Πράγματι . Η αδιαφορία του όμως αυτή δεν ήταν νωχέλεια και προδιάθεση ή τυχαίο γεγονός. Αλλά καθαρό και επίπονο αποτέλεσμα της άσκησης του ησυχασμού του. Και αδιαφορία τελικά , για οποιοδήποτε είδος άκαρπης υστεροφημίας. 
Ο Σκεπτικισμός δεν πρέπει να συγχέεται με τον Αγνωστικισμό . Και αυτό γιατί στην ουσία του δεν είναι απορριπτικός ή αρνητικός. Γιατί τελικά δεν υποστηρίζει ότι η γνώση είναι απροσπέλαστη . Απλά , η αντίληψη ότι τώρα στην κατάσταση που βρισκόμαστε , επί του παρόντος δεν γνωρίζει την αλήθεια  . Ομως προσπαθεί να την ανακαλύψει και γενικά είναι αισιόδοξος . Γιατί μπορεί να είναι προτιμότερη η παραδοχή της άγνοιας από την αποδοχή του ψεύδους . Είναι επίσης εντελώς αποκαρδιωτική και η συνεχής παραμονή μας μέσα στην αφασία της άγνοιας .
Αν αποτύχει στην αναζήτησή του ,θα συνεχίσει να ψάχνει ... επειδή είναι στην κυριολεξία ερευνητής . Αν επιτύχει , θα πάψει να δηλώνει άγνοια... και θα αποφανθεί ότι το τάδε πράγμα είναι οριστικά αληθινό. Με την διαφορά ότι δεν χρειάζεται τότε να αποφανθεί ,γιατί αυτό το αληθινό ,θα είναι άφατο και ανεπικοινώνητο ! Η γνώση του θα ισχύει μόνο για τον εαυτό του. Και αυτή στη βάση είναι η αδυναμία της εξωτερικής μορφής του Σκεπτικισμού.
Με αυτό τον τρόπο, ο Σκεπτικισμός στην ουσία του δεν είναι εξωτερική φιλοσοφική σχολή. Είναι ένα εσωτερικό σύστημα το οποίο μόνο με αυτή του την υπόσταση είναι δυνατό να κατανοηθεί στην πληρότητά του. Η όποια εξωτερική προσέγγισή του ,θα αφήνει τεράστια ελλείμματα λογικής.

--------
Σωκράτης
Πρώιμος οπαδός του Σκεπτικισμού ήταν ο Σωκράτης με την περίφημη φράση του που έμεινε στην ιστορία εν οίδα ότι ουδέν οίδα . Ο Σωκράτης πρώτος είχε αντιληφθεί την ουσιαστική αδυναμία του ανθρώπινου νου να συλλάβει την φύση των φαινομένων . Είναι γνωστό η ασκητική ζωή του Σωκράτη και η συνήθειά του να κάθεται πολλές ώρες ,έως και ημέρες , ακίνητος σε ενατένιση . Ακόμη και αν περί του δαιμονίου είναι γνωστά , εν τούτοις δεν έγινε καμία προσπάθεια για να αποδοθεί η σοφία του, ακριβώς στην επαφή του με τον χώρο του πέραν των στενών ορίων του νου .

Πύρρωνας 
Ο Πύρρωνας καταγόταν από την Ηλιδα και ήταν γιός του Πλειστάρχου . Εζησε από το 360 μέχρι το 270 π Χ .Αρχικά μυήθηκε στις διδασκαλίες της γενέτειράς του της λεγόμενης Ηλειακής Σχολής που είχε ιδρύσει ο Φαίδωνας , φίλος του Σωκράτη και γνωστό από τον διάλογο με τον Πλάτωνα
Στην συνέχεια ακολούθησε την Μεγαρική Σχολή . Η Σχολή αυτή είχε ιδρυθεί από τον Μεγαρέα Ευκλείδη , μαθητή του Σωκράτη . Ιδιαίτερα παρακολούθησε τον μαθητή του Δημόκριτου τον Ανάξαρχο . Ο Πύρρωνας έλαβε μέρος στην εκστρατεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου μαζί με τον δάσκαλό του ,τον Ανάξαρχο και τον συνάδελφό του στην φιλοσοφική αναζήτηση , Καλλισθένη. Και έφθασαν μέχρι τα όρια των Ινδιών. Είναι βέβαιο ότι ήλθε σε επαφή με τους μάγους της Περσίας και τους Γυμνοσοφιστές (γιόγκι) των Ινδιών.
Εμεινε αρκετά χρόνια στην Ασία, και είναι φυσικό να διαμόρφωσαν τις μετέπειτα φιλοσοφικές του αντιλήψεις. Είχε συγγένεια και κλίση προς τους Στωικούς και είχε γοητευθεί από την διδασκαλία τους για την ψυχική γαλήνη και την χρησιμότητά της στην γνώση της αλήθειας.
Ετσι, όταν γύρισε στην πατρίδα από την Ινδία ,είδε με εντελώς άλλο συναίσθημα τις συνεχείς και αγεφύρωτες διαφωνίες ανάμεσα στους οπαδούς του Αναξαγόρα,του Ηράκλειτου , του Παρμενίδη , και του Πρωταγόρα. Και ομολόγησε στον εαυτό του ότι του ήταν αδύνατο να επιλέξει και να κρίνει ποια από όλες αυτές τις αντικρουόμενες θεωρίες οδηγούσε στην γνώση και την αλήθεια. Και είχε πλέον το ανάστημα και την πείρα να αναδειχτεί σε διδάσκαλο. Ανέπτυξε τότε δύο κυρίως πρωτότυπα θέματα : Την ακαταληψία και την εποχή. 
 Εποχή : H συγκράτηση , στην ουσία η αναστολή κρίσης , εφ΄ όσον οι αντιθέσεις πάνω σε ένα ζήτημα εμφανίζονται ισοδύναμες (ισοσθενείς).
Δίδαξε απλά και πρακτικά σχήματα μέσα από την πείρα που απέκτησε και στην ουσία δεν διατύπωσε ποτέ κάποια συγκεκριμένη θεωρία . Η μεγάλη του απορία ήταν γι΄ αυτόν κάτι σαν αποκάλυψη : πως σε ένα κόσμο όπου τα πάντα  είναι σχετικά ,υποκειμενικά και εφήμερα , υπάρχουν άνθρωποι και μάλιστα αποκαλούμενοι φιλόσοφοι , οι  οποίοι διατυπώνουν δόγματα και αρχές και οριστικά συμπεράσματα ;
Αλλά δεν υπήρξε ένας διδάσκαλος των λόγων . Ακόλουθος ήν και τω βίω . Είναι συνεπής και τα εφαρμόζει. Παραμένει για μεγάλο χρονικό διάστημα σε απομόνωση , ασκεί επίμονα την σιωπή,μονολογεί χωρίς να τον ενδιαφέρει αν τον ακούν,γυρίζει στις ερημιές. Μελετά και επιβάλει στον εαυτό του να είναι χρήσιμος. Εκανε ότι ακριβώς έπρεπε να κάνει και αυτό που του επέβαλλαν οι συνθήκες και κυρίως η αντίληψή του για το ήθος και την Σωκρατική χρηστότητα.

Σέξτος Εμπειρικός   
Ηταν ο τελευταίος οπαδός της σχολής των Σκεπτικιστώντ περί του τέλους του 2ου αιώνα μΧ.
Ονομάστηκε Εμπειρικός γιατί ως γιατρός υπολόγιζε πάρα πολύ σύμφωνα με τις αρχές του Ιπποκράτη , την εμπειρική γνώση αναφορικά με τις ασθένειες και την θεραπεία τους. Και δεν ήθελε να στηρίζονται οι θεραπευτές ,όπως οι δογματικοί ιατροί,σε μία γενική μόνο επιστημονική θεωρία.
Γεννήθηκε στην Μυτιλήνη και έζησε στην Αλεξάνδρεια και στην Αθήνα στο τέλος του δευτέρου και τις αρχές του τρίτου αιώνα μΧ. Ο Διογένης Λαέρτιος τον καταλογίζει στους ύστατους σκεπτικούς. 

ΟΛΑ ΕΙΝΑΙ ΔΡΟΜΟΣ ... ΚΑΙ ΑΛΗΤΕΙΑ

Η ΠΑΡΑΚΜΗ ΤΟΥ ΑΣΤΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

του Παναγιώτη Κονδύλη


Ελληνική αστική τάξη

Σε καμιά στιγμή της η νεοελληνική πραγματικότητα δεν διαμορφώθηκε αποκλειστικά, καθοριστικά και τελεσίδικα από μια κοινωνική τάξη. H «αστική τάξη» δεν συγκέντρωνε ποτέ τα ειδοποιά γνωρίσματα της αστικής τάξης με τη δυτική έννοια / ενσάρκωνε με διαφορετικά τμήματά της άλλοτε άλλα γνωρίσματα του αστικού ήθους και έθους, ποτέ ταυτόχρονα και όλα / ποτέ δεν κατάφερε να δημιουργήσει γηγενή και αυτοτελή αστικό πολιτισμό.

Ο όρος διαδόθηκε στα πλαίσια των αναλύσεων της τοτινής ελληνικής κοινωνίας από μετριοπαθείς ή ακραίους αριστερούς κοινωνιολόγους και δημοσιολόγους. Υποδήλωνε μια άμεση ή έμμεση πολεμική / εισάγεται ως ο μεγάλος αντίμαχος της ανερχόμενης εργατικής τάξης. Επιπλέον, ο όρος χρησιμοποιήθηκε από τους δυτικούς κοινωνιολόγους στις αναλύσεις τους για τις μη αναπτυγμένες χώρες, της Ελλάδας συμπεριλαμβανομένης, με ένα ιδιαίτερο σκεπτικό.

Στην Ευρώπη υπήρξε ο αντίπαλος της αριστοκρατίας και της κληρικοκρατίας, ο φορέας μιας νέας θετικής αντίληψης για την οργάνωση της ζωής και μιας ρωμαλέας νέας κοσμοθεωρίας.

Επειδή στην Ελλάδα δεν βρέθηκε αστική τάξη να παίξει τέτοιο ρόλο, δεν βρέθηκαν ούτε και λογοτέχνες ή ιστορικοί για να την υμνήσουν.

Το νέο- ελληνικό κράτος και τα κόμματα

Ο μηχανισμός της λειτουργίας του κράτους διαμορφώθηκε ως εν μέρει τερατογεννετικό και εν μέρει ιλαροτραγικό αποτέλεσμα της διασταύρωσης των πιο προηγμένων τοτινών πολιτικών θεσμών, όπως ο κοινοβουλευτισμός και η καθολική ψηφοφορία, με μια κοινωνία διεπόμενη από πατριαρχικές σχέσεις, στάσεις, νοοτροπίες και αξίες (Όλα αυτά) συνεπέφεραν μια κοινωνική κινητικότητα: δημιούργησαν καινούριες ευκαιρίες πολιτικής και κοινωνικής σταδιοδρομίας και άνοιξαν σε ευρύτερες μάζες τον δρόμο από την ύπαιθρο προς τις πόλεις. — διόγκωση του κρατικού μηχανισμού (βλ. πελατειακές σχέσεις με τα κόμματα) και ενίσχυση του καθοδηγητικού ρόλου του κράτους.

Η τέτοια διόγκωση και διαμόρφωση του ελληνικού κράτους ούτε από κάποια εντόπια αστική τάξη υποκινήθηκε, ούτε την ωφέλησε. Απεναντίας, ο όγκος, η δυσκαμψία και η δαπανηρότητα του κράτους αποτέλεσε τροχοπέδη (…)

Σφάλμα να αποκαθίσταται ευθύγραμμες γραμμές ανάμεσα σε «τάξεις» και «κόμματα», ιδιαίτερα στην Ελλάδα / δεν πρέπει να παραβλέπεται η εκτεταμένη αυτονομία του πολιτικού – κομματικού παιγνιδιού ως πελατειακής σχέσης πολιτικού – ψηφοφόρου. Ο ψηφοφόρος παρέχει υποστήριξη προσδοκώντας προστασία. Ο πολιτικός εκποιεί το κράτος στους ψηφοφόρους, με αντάλλαγμα να το κατέχει ο ίδιος. / είναι κατά κανόνα δευτερεύουσες ή και απλώς προσχηματικές οι «ιδεολογικές» αντιθέσεις ή αντιθέσεις «αρχών». Στο πολιτικό φάσμα ένας πολιτικός καταλαμβάνει μια θέση γιατί όλες οι υπόλοιπες είναι κατειλημμένες / Η διόγκωση του κρατικού μηχανισμού για σκοπούς κομματικού οφέλους υπήρξε έργο εξίσου όλων των κομμάτων / όλα τα ελληνικά κόμματα υπήρξαν κρατικιστικά.

Ο πελατειακός χαρακτήρας των κομμάτων τα έκανε και «λαϊκά», εφ όσον η ανάγκη ταυτόχρονης εξυπηρέτησης ατόμων και ομάδων ή «κλάδων» μέσω του κράτους καθιστούσε ουσιαστικά αδύνατη την άσκηση μονοσήμαντης και συνεπούς ταξικής πολιτικής (τέτοιο θέμα δεν έμπαινε ποτέ πιεστικά. Η βαθμιαία αποσύνθεση των πατριαρχικών δομών δημιούργησε ως κύριο τμήμα του κοινωνικού κορμού μια ευρύτατη μάζα μικροαστών και μικροϊδιοκτητών, οι οποίοι μπορούσαν εξίσου καλά σε ένα «δεξιό» / «φιλελεύθερο» / «αριστερό» κόμμα. Η λεγόμενη αστική τάξη (βρέθηκε) συνήθως στα δύο μεγάλα κόμματα εξουσίας. Χρησιμοποιούσε τις ίδιες πελατειακές σχέσεις (…) στον τύπο της συνήθους κρατικιστικής λογικής (περισσότερη κρατική παρέμβαση).

Η «αστική τάξη» δε στάθηκε ποτέ αρκετά συγκροτημένη, ομοιογενής και ισχυρή ώστε να ταυτιστεί με την πολιτική διακυβέρνηση της χώρας. Στον 20ο αιώνα, η υποχώρηση των πατριαρχικών δομών ακολουθήθηκε από σταδιοδρόμηση στοιχείων με μικροαστική ή αγροτική προέλευση με μικροαστική καταγωγή, άρα με όχι δεδομένη ταύτιση με τα συμφέροντα της αστικής τάξης.

Ακόμα περισσότερο ο κρατικός μηχανισμός, ο οποίος προερχόταν κυρίως από καθυστερημένα στρώματα (χαρακτηριζόταν από) αγραμματοσύνη, στενοκεφαλιά, κουτοπονηριά ή συμπλεγματικότητα + η ανυπέρβλητη ικανότητα του δημοσίου υπαλλήλου να προσανατολίσει τη δραστηριότητά του σε απρόσωπες, γενικές και αφηρημένες αρχές. Αντ΄ αυτού, αξίες πατριαρχικής κοινωνίας: ιδιαίτερη πατρίδα, συγγενείς, φίλοι, φίλοι των φίλων, προστάτες και προστατευόμενοι. –> συνδυασμοί άλλοτε σπαρταριστοί και άλλοτε αξιοδάκρυτοι.

Κράτος. Η διανομή των θέσεων μέσω πατριαρχικών – πελατειακών διαδικασιών –> υπερβολική αύξηση των θέσεων –> χαμηλές αμοιβές. Η μιζέρια επακόλουθο της μεγαλοθυμίας. Πολίτες για το κράτος: Πάμπλουτος και παντοδύναμος δότης. Ταυτόχρονα, απατεώνας και τύραννος, άρα κάθε πλάγια οδός, κατανοητό και συγγνωστό μικροπαράπτωμα. (…) Τα πλάγια μέσα δεν αποτελούσαν πια την παράβαση των κανόνων, αλλά τον μόνο δυνατό τρόπο λειτουργίας τους.

Τα «τζάκια» συμφιλιώθηκαν με το κράτος μόνον από τη στιγμή που μπόρεσαν να το ελέγξουν (επιρροή στη μοναρχία – πελατειακός κοινοβουλευτισμός). Όμως το έλεγξαν για να το αδρανοποιήσουν, όπως τους υπαγόρευε ο κοινωνικός τους χαρακτήρας που ρίζωνε σε προκρατικές συνθήκες και έξεις. Έτσι οι γραφειοκρατικοί μηχανισμοί καταδικάστηκαν σε υποπλασία (εκσυγχρονιστική λειτουργικότητα) και υπερτροφία (ειδικό βάρος στην νεοελληνική πραγματικότητα). (…) Η ταξική σύγκρουση αμβλυνόταν γιατί όλοι οι «κλάδοι» στρέφονταν ταυτόχρονα προς τη μεριά του κράτους, ικετεύοντας ή απειλώντας το, και όχι σε πρώτη γραμμή ο ένας εναντίον του άλλου.

Έθνος, κράτος, Εκκλησία

Χαρακτηριστική η ασάφεια ανάμεσα σε έθνος και κράτος. Η διηνεκής διάσταση έθνους και κράτους μέσα στη νεοελληνική ιστορία, ήτοι η αδυνατότητα σύμπτωσής τους με τη μορφή του εθνικού κράτους αποτελεί αυτή καθ΄ αυτή σημείο της ελλιπούς ανάπτυξης του αστικού στοιχείου. / το κράτος συγκροτήθηκε σε προαστική, ήτοι πατριαρχική κοινωνική βάση / το άλυτο εθνικό πρόβλημα επέδρασε ανασχετικά τόσο στην κοινωνική όσο και στην ιδεολογική εκδίπλωση του αστικού στοιχείου / (τότε) το έθνος είναι πρωτίστως έννοια πατριαρχική, στηρίζεται δηλαδή σε πραγματικούς ή φανταστικούς φυλετικούς και πολιτισμικούς παράγοντες (γλώσσα, θρησκεία), ενώ η έποψη της οικονομικής του βάσης, της κοινωνικής του υφής και της θεσμικής του οργάνωσης περνά στο περιθώριο.

Οι προαστικές – πατριαρχικές δυνάμεις (…) ούτε υπήρξαν οι αρχικοί ιδεολογικοί δημιουργοί της έννοιας του έθνους στην α ή τη β εκδοχή της ούτε και ταυτίστηκαν εξαρχής μαζί της. (…)

Την προσεταιρίστηκαν (και την τροποποίησαν) για να την παρουσιάσουν ως έρεισμα και επίρρωση του ηγετικού τους ρόλου. Περίπτωση πλείστων προυχόντων και οπλαρχηγών & περίπτωση της Εκκλησίας.

(Αυτή) σε όλη τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας ποτέ δεν κατανόησε τον εαυτό της ως κεφαλή και πρόμαχο ενός υπόδουλου έθνους, παρά ως ποιμένα και ταγό χριστιανικών πληθυσμών αναγκασμένων να ζουν κάτω από αλλόθρησκο ηγεμόνα. (Ήταν) θεσμός ξένος προς το έθνος, θεσμός πολυεθνικός και επομένως μη εθνικός, στα μάτια του οποίου η ομολογία πίστεως μετρούσε περισσότερο από τη φυλή ή ακόμα και τη γλώσσα: ο ορθόδοξος Ρώσος ήταν αδελφός, ο Έλληνας που φράγκεψε όχι. Η δημιουργία ενός εθνικού κράτους θα διασπούσε το πλήρωμά της (…) και έτσι θα μείωνε την επιρροή της (…) αφού μόνη αυτή μπορούσε να απαιτεί από τους Χριστιανούς υποταγή, νομιμοφροσύνη και φόρους.

Η Εκκλησία οικειώνεται το έθνος, όταν πια η δυναμική των γεγονότων το είχε θέσει σε ημερήσια διάταξη (…) τότε θυμάται ότι η θρησκεία επιτελούσε εξ αντικειμένου λειτουργία εθνικής συσπείρωσης, αποσιωπά όμως ότι αυτή η λειτουργία μπορούσε αν θεωρηθεί ως εθνική συσπείρωση μόνο και μόνο επειδή κάποιοι άλλοι εκ των υστέρων ανακάλυψαν και πρόβαλαν το έθνος. (Τότε) σηκώνει συχνά το εθνικό λάβαρο και ζητά να ποδηγετήσει τόσο την εθνική ιδεολογία, όσο και τους αγώνες των αλύτρωτων, προκειμένου να μην αφήσει κενά για τις εκκοσμικευτικές ή και αντιθρησκευτικές δυνάμεις.

Αυτό το πέτυχε σε μεγάλο βαθμό, σε τόσο μεγάλο μάλιστα ώστε όχι μονάχα μπόρεσε να διατηρήσει ίσαμε σήμερα ζωντανή τη σύνδεση της έννοιας του έθνους με την προαστική μυθολογία και μεταφυσική, αλλά και (…) να αντιμετωπίζει ες αεί τον συνεπή χωρισμό κοινωνίας και κράτους.

Το έθνος και το κράτος έμειναν πάντοτε ασύμμετρα μεγέθη (…) το έθνος αποτέλεσε τον ίδιο τον μύθο που χρησίμευσε ως άξονας της νεοελληνικής ιδεολογίας. (Ο μύθος) είναι προϊόν της ιστορικής και ιδεολογικής κατίσχυσης ενός εννοιολογικά ασαφούς έθνους και ονομάζεται «ελληνοκεντρισμός».

Ο αστικός εθνικισμός απορροφήθηκε από τον ελληνοκεντρισμό και στο πλαίσιό του αναμίχθηκε και συμβιβάστηκε με προαστικές αντιλήψεις περί έθνους, φυλής κτλ, χωρίς να μπορέσει παράλληλα να επιβάλλει τα ειδοποιά του γνωρίσματα / διαμορφώθηκε η πολυσημία του ελληνοκεντρισμού, η οποία του επέτρεψε να εκπληρώσει τη λειτουργία της κατ΄ εξοχήν νεοελληνικής ιδεολογίας, εφ΄ όσον στην ασαφή και κυμαινόμενη γλώσσα του μπορούσαν να αρθρωθούν πολλές και ποικίλες τάσεις (…) αποτέλεσε ταυτόχρονα και πεδίο μάχης, στο οποίο έπρεπε να κυριαρχήσει όποιος ήθελε να εγείρει αξιώσεις πολιτικής ή ιδεολογικής κυριαρχίας στο ελληνικό περιβάλλον.

(Οι) αριστερές μειοψηφίες, στήριζαν τις δικές τους αξιώσεις κυριαρχίας σε διεθνιστικά ιδεολογήματα, ακριβώς γι’ αυτό το λόγο δεν μπόρεσαν να ασκήσουν ευρύτερη επιρροή – κι όποτε την άσκησαν αυτό έγινε επειδή υιοθέτησαν (και) πατριωτικά ή εθνικά συνθήματα.

Σήμερα πάντως η αριστερά, η οποία επί δεκαετίες είχε το σθένος να λέει ότι το ελληνικό έθνος είναι φυλετικό και πολιτισμικό προϊόν των τελευταίων αιώνων και ότι η ιστορία του δε νοείται έξω από τις συνυφάνσεις της με την ιστορία των υπόλοιπων βαλκανικών εθνοτήτων, έχει ενστερνιστεί στο σύνολό της, ρητά ή σιωπηρά, τις ελληνοκεντρικές θέσεις και σταμάτησε εντελώς κάθε ιδεολογική πολεμική στα θέματα του περιούσιου λαού και της τρισχιλιετούς ιστορίας, κάνοντας έτσι μια άμεση ή έμμεση αναδίπλωση σ’ ένα κρίσιμο σημείο.

Ποικιλίες ελληνοκεντρισμού

Η ιδεολογική επιβολή του ελληνοκεντρισμού ήταν αναπότρεπτη μέσα στις συγκεκριμένες νεοελληνικές συνθήκες (…) γιατί μπορούσε χάρις στην ασάφειά του να γεφυρώνει τις διαφορετικές αντιλήψεις για το έθνος, οι οποίες ήταν παράλληλα ενεργές, κι έτσι

• να συνενώνει προς τα έξω δυνάμεις ετερογενείς προς τα έσω

• να νομιμοποιεί και να κάνει ηθικά ενδιαφέρουσες για τη διεθνή κοινή γνώμη τις ελληνικές εθνικές διεκδικήσεις

να δώσει τα απαραίτητα ψυχολογικά και εκλογικευτικά αντισταθμίσματα σε ένα αδύναμο έθνος

(Το ελληνικό έθνος) δεν πρόσφερε τίποτε ούτε στη θεωρητική σκέψη ούτε στον τεχνικό πολιτισμό.

Πρώτη μορφή ελληνοκεντρισμού: κλασσικισμός (η στροφή προς την αρχαία Ελλάδα ως πηγή άντλησης ουσιωδών κοσμοθεωρητικών και βιοπρακτικών απόψεων – και ως πρότυπο, η δημιουργική μίμηση του οποίου φαινόταν ο καλύτερος δρόμος για την αναγέννηση του ελληνικού έθνους).

Άμεση καταγωγή από τους φορείς του αρχαιοελληνικού πολιτισμού. Πρωτοεμφανίστηκε και γνώρισε την πρώτη θεωρητική του επεξεργασία στα προεπαναστατικά παροικιακά κέντρα της δυτικής Ευρώπης, ιδιαίτερα σε κύκλους εμπόρων διατεθειμένων να ανοιχθούν ιδεολογικά προς τον ευρωπαϊκό Διαφωτισμό και να παρακάμψουν τον ακοσμικό βυζαντινισμό της Εκκλησίας για να ανασυνδεθούν με την εγκοσμιολατρία της αρχαιότητας.

[Μίμηση: η ελληνολατρία αποτέλεσε από την Αναγέννηση και μετά τυπικό όπλο ενάντια στον παραδοσιακό Χριστιανισμό και ενάντια στην εποχή της ιδεολογικής του κυριαρχίας, τον Μεσαίωνα].

Η αρχαία Ελλάδα – ως σύμβολο μιας συγκροτημένης πολιτισμικής αντίληψης με ειδοποιά γνωρίσματα και όχι απλώς ως μνήμη και χρήση ορισμένων κειμένων – ανακαλύφτηκε λοιπόν (ή εφευρέθηκε) στη δυτική Ευρώπη και από δυτικοευρωπαίους στοχαστές για να εισαχθεί από κει στον ελληνόφωνο χώρο, αρχικά ως αστική, και μάλιστα αστικοεθνική, ιδεολογία από αστικούς ή οιονεί αστικούς φορείς. Ο ελληνικός αρχαιολατρικός ελληνοκεντρισμός δεν θα πρόβαλε ποτέ τις ιδεολογικές του αξιώσεις – και είναι αμφίβολο αν θα σχηματιζόταν καν – αν το κλασσικό και ανθρωπιστικό ιδεώδες δεν είχε αναφανεί και διαδοθεί στη δυτική Ευρώπη (…)

Το τετελεσμένο γεγονός (…) έδωσε στους Νεοέλληνες ελληνοκεντρικούς αρχαιολάτρες τη δυνατότητα να ισχυρισθούν ότι ο τόπος τους είναι η κοιτίδα του πολιτισμού κλπ και επομένως ότι και η σημερινή Ελλάδα θα πρέπει να αντιμετωπίζεται ανάλογα από την πολιτισμένη ανθρωπότητα.

 Όμως ο ισχυρισμός αυτός θα προκαλούσε τόση θυμηδία όση και ένας αντίστοιχος ισχυρισμός των Κιργιζίων ή των Εσκιμώων λχ, αν η πρωτοπορία της «πολιτισμένης ανθρωπότητας» δεν είχε ανακαλύψει τον αρχαιοελληνικό πολιτισμό (δηλαδή μιαν ιδεολογικά χρήσιμη εκδοχή του) προτού καν υπάρξουν Νεοέλληνες.

Άλλωστε (…) από τη νεότερη Ελλάδα δεν εκπορεύτηκε καμιά συνολική θεώρηση και ερμηνεία του αρχαίου πολιτισμού, ικανή να εμψυχώσει και να ενεργοποιήσει πρακτικά το κλασσικό – ανθρωπιστικό ιδεώδες σε διεθνή κλίμακα.

Ο αρχαιολατρικός ελληνοκεντρισμός (…) δεν μπόρεσε να διαμορφωθεί αυτόνομα και να επικρατήσει στην αμιγή του μορφή, εφ όσον οι φορείς του ούτε μεταφυτεύθηκαν αυτούσιοι στο ελεύθερο κράτος, ούτε και προσδιόρισαν την ιδεολογία του. Η εθνική ιδέα υιοθετήθηκε από κοινωνικά στρώματα αρχικά ξένα προς αυτή, για να ερμηνευθεί τώρα με κριτήρια προαστικά – πατριαρχικά.

Αντίστοιχες τροποποιήσεις υπέστη και ο ελληνοκεντρισμός. Η πατριαρχική του μεθερμηνεία απαιτούσε τη διεύρυνσή του / τη σύναψή του με χριστιανικές αξίες και ιδεώδη (ικανοποίηση της Εκκλησίας). Ο ευρύτερος αυτός ελληνοκεντρισμός (…) κωδικοποιήθηκε με την ιστορική κατασκευή της αδιάσπαστης τρισχιλιετούς ιστορίας των Ελλήνων, ήτοι αφ ενός της φυλετικής τους συνέχειας και αφ’ ετέρου της ουσιώδους ενότητας ελληνικού και χριστιανικού πνεύματος. Η κατασκευή αυτή έκανε δυνατή την οργανική συμπερίληψη του Βυζαντίου, του πρωταρχικού ενσαρκωτή των χριστιανικών ιδεών και αξιών στην ελληνική ιστορία και έτσι αποκαθιστούσε όχι μόνο ιδεολογικά αλλά και ιστορικά την Εκκλησία.

[οι Διαφωτιστές] ερμήνευαν τον Χριστιανισμό νεωτερικά και εγκοσμιοκεντρικά, για να δείξουν ότι η Εκκλησία παραποιεί το «αληθινό» του πνεύμα / ενώ ο διαφωτισμός αποκρούει τόσο τη δεισιδαιμονία όσο και τη στείρα άρνηση των εγκοσμίων. Όμως αυτή την (πεφωτισμένη) θρησκεία λίγα πράγματα τη χώριζαν από τον (μετριοπαθή) παγανισμό.

Εντελώς διαφορετικό νόημα και περιεχόμενο παίρνει η προσέγγιση Ελληνισμού και Χριστιανισμού στο πλαίσιο της ιστορικής κατασκευής της τρισχιλιετούς φυλετικής και πνευματικής συνέχειας του ελληνικού έθνους. Δεν εξαίρονται τώρα τα παγανιστικά και εγκοσμιολατρικά στοιχεία, αλλά οι ιδεοκρατικές και πνευματοκρατικές εκείνες επόψεις, οι οποίες ερμηνεύονται ως προπαρασκευαστικές μορφές και προπομποί των χριστιανικών αληθειών.

Η Εκκλησία συγκατανεύει βλέποντας ότι το ελεύθερο ελληνικό κράτος αποτελεί πραγματικότητα και ότι η ίδια χρειάζεται την υποστήριξή του. Ως ένας από τους κεντρικούς στύλους της εθνικής ιδεολογίας, ο θεολογικά χροιασμένος αυτός ελληνοκεντρισμός συγκεντρώνει στο εξής τα πολεμικά του πυρά εναντίον κάθε είδους «υλισμού», «δαρβινισμού» κλπ

Έτσι ο ελληνοχριστιανικός ελληνοκεντρισμός, στηριζόμενος στην κατασκευή της ιστορικής συνέχειας του έθνους, υπερφαλάγγισε τον αρχαιολατρικό ελληνοκεντρισμό, ο οποίος παραμέριζε το Βυζάντιο και τις συναφείς αξίες. (…) Η προσέγγιση Ελληνισμού και Χριστιανισμού επιχειρήθηκε σε ευρεία έκταση κατά την εποχή της Παλινόρθωσης (…) Αλλά και στον εικοστό αιώνα οι Έλληνες ιδεολόγοι του ελληνοχριστιανισμού βρήκαν στηρίγματα σε αντίστοιχες ευρωπαϊκές τάσεις, οι οποίες εμφανίστηκαν όταν η αστική ιδεολογία, μπροστά στον σοσιαλιστικό κίνδυνο αναδιπλώθηκε και ήρθε κοντά στον Χριστιανισμό, αντιπαραθέτοντας το «ελληνοχριστιανικό πνεύμα της Δύσης» στον «ασιατικό μπολσεβικισμό».

Με την επίκληση του αρχαίου Ελληνισμού στην εκάστοτε κατάλληλη ερμηνεία του, εκφράστηκαν τόσο συμπάθειες αυταρχικές και δικτατορικές (εξύμνηση της αρχαίας Σπάρτης ή Μακεδονίας) όσο και προτιμήσεις δημοκρατικές (εξιδανίκευση της αρχαίας Αθήνας) τόσο δόγματα φυλετικά και φιλοφασιστικά (ιδιαίτερα με αντισλαβική αιχμή) όσο και συνηγορίες υπέρ του σοσιαλισμού (ο σοσιαλισμός ως αίτημα της ηθικής Ιδέας κλπ).

Εξίσου πολύμορφη υπήρξε η επίκληση του χριστιανικού στοιχείου / άλλοτε η επιστράτευση των χριστιανικών αξιών αντιτάσσεται σε μεταβολές των φρονημάτων και των ηθών αντίθετες προς την πατριαρχική κοινωνική αντίληψη των «νοικοκυραίων» / άλλοτε ώστε να αρθρώνουν την ηθική διαμαρτυρία μικροαστών διανοουμένων εναντίον του αλλοτριωτικού υλισμού και του απάνθρωπου ανηθικισμού μιας κοινωνίας κυριαρχούμενης από την επιδίωξη της κατανάλωσης και του κέρδους. Τέτοιοι χριστιανορθόδοξοι ελληνοκεντρισμοί (…) στην ουσία ανανεώνουν και παραλλάσουν τα θεμελιώδη μοτίβα των σλαβοφίλων και πανσλαβιστών από τις αρχές του 19ου αι, αντιπαρατάσσοντας στην «πνευματική» Ανατολή την «υλιστική» Δύση και στην «αγάπη» ή στις «δωρεές της χάριτος» τη στεγνή νοησιαρχία των φιλοσοφικών και θρησκευτικών μεταφυσικών δογμάτων. (…) η επίδραση Ρώσσων θεολόγων και φιλοσόφων είναι καθοριστική, αν και συχνά ανομολόγητη.

(…) παρακολουθώντας τη διαμόρφωση των θέσεων του ελληνοκεντρισμού και αναλύοντας τη διαδικασία και τις φάσεις του διαφορισμού του, θα μπορούσε να καταρτιστεί ένα πλήρες σχεδόν ευρετήριο της νεοεληνικής ιδεολογίας. Απουσία ιστορίας κλπ: α. ελλειπής εποπτεία της ποικιλίας των ρευμάτων –>εσπευσμένη σχηματοποίηση –> απόδοση σε φανταστικές «τάξεις». β. η ταύτιση της σκοπιάς των μελετητών με την ιδέα που έχουν οι διάφορες ανταγωνιστικές παρατάξεις για τον εαυτό τους. Πχ, διαμάχη για τη γλώσσα. Τάχα είχε να κάνει με θεμελιώδεις εθνικές και κοινωνικοπολιτικές επιλογές –> εσφαλμένη κοινωνιολογική αποτίμηση τάσεων και προσώπων με βάση την τοποθέτησή τους απέναντι στο γλωσσικό ζήτημα. Παράλειψη πολυμέρειας πραγματικών δεδομένων –> μονοσήμαντες αναγωγές.

Η προάσπιση της καθαρεύουσας δεν αποτελούσε παντού και πάντα «αντιδραστική» στάση, αλλά εν μέρει υπαγορευόταν από πρακτικές ανάγκες και εν μέρει εμπνεόταν από γνήσια πίστη στη ζωογόνο δύναμη των κλασσικών προτύπων. Ο δημοτικισμός συνδέθηκε με παρατάξεις κατά τα άλλα διαφορετικές έως εχθρικές μεταξύ τους.

Σοσιαλιστές: δημοτική γλώσσα + λαϊκή παράδοση = στοιχεία της ταξικής συνειδητότητας των καταπιεζόμενων στρωμάτων και συνάμα ουσιώδεις συνιστώσες ενός νέου πολιτισμού μετά τη λαϊκή απελευθέρωση. Μετριοπαθείς εκπαιδευτικοί δημοτικιστές: αποκοπή από έναν σχολαστικισμό αντίθετο προς τις εκσυγχρονιστικές τάξεις. (εδώ ο λαός, το σύνολο των φιλοπρόοδων, φιλόπονων και φιλήσυχων γεωργών, εργατών και τεχνιτών).

Τρίτη αντίληψη για το λαό: προσέγγιζε τον ευρωπαϊκό συντηρητικό ρομαντισμό, έβλεπε τη λαϊκή κοινότητα ως σύνολο πατριαρχικά διαρθρωμένο, σύνολο συμπαγές και ομόψυχο χάρη στην εμμονή του στις παραδόσεις του, συσπειρωμένο πίσω από τον ύψιστο πατριάρχη (τον βασιλέα), πάνω από πολιτικάντηδες, απάτριδες πλουτοκράτες και φραγκομαθημένους.

Ποίηση, μυθιστόρημα, μουσική

(Οι μεγάλοι ποιητές) συνέδεσαν το περιεχόμενο με οράματα και πεποιθήσεις, όπου η Ελλάδα εμφανιζόταν ως συμπύκνωση ύψιστων ηθικών και αισθητικών αξιών (…) ακόμα και η ποίηση του μοντερνισμού.

Δεν υπήρξε αστικό μυθιστόρημα, απλώς μεταφέρθηκε το σκηνικό από την ύπαιθρο στην πόλη. Το νεοελληνικό μυθιστόρημα περιγράφει συνήθως τη μοίρα ανθρώπων από τα μεσαία στρώματα που συνθλίβονται μέσα σε συνθήκες στενές και μίζερες (…) Στη λοιπή γραμματεία, οι ειδοποιές αστικές αξίες του εργασιακού ήθους ελάχιστη απήχηση βρήκαν. Ήταν σε αντίθεση προς βασικά στοιχεία της ελληνικής παράδοσης: Ορθοδοξία (περιφρόνηση των εγκόσμιων αγαθών και τάσεις προς τον κοινοκτημονισμό) / αρχαιότητα (απέχθεια προς τις βάναυσες εργασίες και υπεροχή του θεωρητικού βίου)

Μετά την κατοχή, τον εμφύλιο και τον εξαμβλωματικό εκσυγχρονισμό: ραγδαίες κοινωνικές ανακατατάξεις. Μετάβαση της ελληνικής κοινωνίας από τον πατριαρχισμό και τον νόθο ή επίπλαστο αστισμό στην εξίσου νόθα μαζική δημοκρατία. Δημοκρατία με πολύ μεγαλύτερη κινητικότητα, ταυτόχρονα ανίκανη να απαλλαγεί από τις πελατειακές νοοτροπίες και σχέσεις.

Η διεύρυνση της δημοκρατίας και του πλουραλισμού (μετά το ’74) οδήγησε στην επίταση των διαρθρωτικών αδυναμιών του συστήματος: οι ενδιαφερόμενοι «κλάδοι» τη χρησιμοποίησαν για να εμπεδώσουν και να επαυξήσουν όσα τους είχε ήδη αποφέρει η πελατειακή συναλλαγή κομμάτων και ψηφοφόρων. Άνοδος των νεόπλουτων –> εξέλειψε ακόμα και ο προγενέστερος νόθος αστισμός. Τουρισμός & μετανάστευση 50 και 60 à Τρίτη μεγάλη νεοελληνική ένταξη στο διεθνές πλαίσιο της καπιταλιστικής οικονομίας. Οριστική κατάλυση της πατριαρχικής κοινωνικής διάρθρωσης –> πολυπληθές μεσαίο στρώμα (μιμητικός καταναλωτισμός + έπαρση νεοαπόκτητης ευημερίας & ημιμάθειας). Αξίες γρήγορου πλουτισμού και εσπευσμένου καταναλωτισμού: η κοινωνία πολιτισμικά ομοιογενέστερη απ΄ ό,τι προπολεμικά.

Την ομογενοποίηση την πραγματοποίησαν η ραγδαία εξάπλωση του kitsch και η «ανακάλυψη» /ευρύτερη αποδοχή / μουσικός εξευγενισμός του «λαϊκού» τραγουδιού. (…) Αρχίζοντας από τους καημούς του χασικλή και τελειώνοντας στη μελοποίηση υψηλής ποίησης, συνέβαλε πολύ στην κατάργηση της παλαιάς βασικής διάκρισης ανάμεσα σε «αστικό» ή «λόγιο» και «λαϊκό» πολιτισμό (…) Η έννοια «λαϊκός» ουσιαστικά αποσυνδέθηκε από την έννοια «αγροτικός» για να συνδεθεί κυρίως με τη θεώρηση και τα γούστα των κατώτερων στρωμάτων των πόλεων, τα οποία κατάφεραν να μετατραπούν σε στρώματα σύγχρονων καταναλωτών με τον ίδιο τρόπο που και το ζεϊμπέκικο έγινε «συρτάκι» ή ο τεκές «μπαρ».

Μικροϊδιοκτήτες και μικροαστοί

Μικροϊδιοκτήτες και μικροαστοί (…) ο ψηφοφόρος έδινε τώρα την ψήφο του προσδοκώντας πρωταρχικά από μια κομματική παράταξη ότι θα του διασφάλιζε το καταναλωτικό του επίπεδο ή και θα του το ανέβαζε βραχυπρόθεσμα (…) Το νέο αυτό κριτήριο και η συναφής μετατροπή πολύ μεγάλου μέρους των πρώην «αναξιοπαθούντων» σε απαιτητικούς και συχνά υπερφίαλους καταναλωτές à αλλαγή των όρων λειτουργίας του πελατειακού συστήματος (…) τώρα μεγάλωνε η εξάρτηση των κομμάτων από τους ψηφοφόρους τους, δηλαδή η πελατειακή σχέση εν μέρει αντιστράφηκε.

Τα κόμματα υποχρεώθηκαν να συναγωνίζονται το ένα το άλλο στην υιοθέτηση και την προάσπιση των οποιωνδήποτε αιτημάτων, απ΄ οπουδήποτε και αν προέρχονταν. (…) Δεν αρκούσε πια ο διορισμός των «ημετέρων», των οποίων η ανέχεια τους έκανε να αισθάνονται ευγνωμοσύνη για την εύνοια. Εκτός από διορισμό / δανειοδότηση / διαμεσολάβηση, το παιγνίδι σε επίπεδο «κλάδων» αλλά και «μαζών», στο επίπεδο ψευδοϊδεολογικής δημαγωγίας, με την αρωγή των νεοφανών ΜΜΕ. Λαϊκισμός + πατροπαράδοτα στοιχεία à αναπόδραστη η δημαγωγία (την επιθυμούσαν και οι …πελάτες).

Η λειτουργία του ελληνικού πολιτικού συστήματος κατάντησε να αποτελέσει το βασικό εμπόδιο στην εθνική οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη – κάτι παραπάνω: έγινε ο αγωγός της εκποίησης της χώρας με μόνο αντάλλαγμα τη δική του διαιώνιση, δηλαδή τη δυνατότητα να προβαίνει σε υλικές παροχές παίρνοντας παροχές σε ψήφους.

Εθνική ανάπτυξη μπορεί να γίνει μόνο με την αύξηση των παραγωγικών επενδύσεων, δηλαδή με τον αντίστοιχο περιορισμό της κατανάλωσης, προπάντων όταν τα καταναλωτικά εισάγονται μετά από δανεισμό, δηλαδή εκχώρηση των αποφάσεων για το μέλλον της χώρας στους δανειοδότες της. Ανάπτυξη: συσσώρευση, εντατική εργασία, προσωρινή τουλάχιστον (μερική) στέρηση. Βραχυπρόθεσμη ευημερία: παρασιτισμός + εκποίηση της χώρας –> Δεν λένε την αλήθεια τα κόμματα, ούτε θέλουν να την ακούσουν οι καταναλωτές.

Ιλαροτραγική η θέση της «αριστεράς»: Υπερασπίζεται τα «λαϊκά» αιτήματα, γίνεται σημαιοφόρος κάθε καταναλωτικής απαίτησης, αρκεί όποιος την προβάλλει να αυτοτιτλοφορείται «λαός». (προωθεί την εκποίηση της χώρας, αρκεί ο λαός να τη ζητάει). Λαός: (με τις ελληνοκεντρικές αερολογίες) έχει μάθει να θεωρεί τον εαυτό του περιούσιο και ως άλας της γης, αρνείται να βάλει στο νου του κάτι τέτοιο. Συλλογική σχιζοφρένεια. (…) Προσπαθούν να προσαρμοσθούν στην παρασιτική κατανάλωση (…) ενώ ταυτόχρονα παραμένουν ιδεολογικά προσκολλημένοι σ΄ έναν μυγιάγγιχτο εθνικισμό.

Αντίστοιχα, τα κόμματα.

Η σημερινή πασιφανής κρίση και ο «κανένας»

Η πελατειακή πολιτική προχώρησε ως την αυτοκαταστροφή της. Επιπλέον, αγκαλιάζει τα θεμελιώδη ιδεολογήματα, προ πάντως το ιδεολόγημα του ελληνοκεντρισμού. Η ελληνοχριστιανική εκδοχή χρησιμοποιήθηκε συστηματικά πολιτικά ως το ιδεολογικό όπλο του αντικομμουνισμού στην εποχή του εμφυλίου και στη συνέχεια. –> αποδυνάμωση όταν: ανδρώθηκε μια νέα γενιά / ο καταναλωτισμός και τα συναφή χειραφετητικά και ηδονιστικά ιδεολογήματα αφαίρεσαν το προβάδισμα από τις παραδεδεγμένες πατριαρχικές αντιλήψεις και στάσεις. Το κενό καλύφτηκε από άλλες εκδοχές που προσπάθησαν να συνδυάσουν μοτίβα της αρχαίας και της ελληνορθόδοξης παράδοσης. (…)

Το κύριο ρεύμα της εξέλιξης τράβηξε προς την κατεύθυνση μιας άμβλυνσης ή χαλάρωσης όλων των ιδεολογικών περιγραμμάτων. Ο ελληνοκεντρισμός επέζησε και θα επιζήσει για πολύ ακόμα, εφ’ όσον ψυχολογικά αποτελεί ένα θεμελιώδη αμυντικό και υπεραναπληρωματικό μηχανισμό του έθνους (το οποίο δεν παράγει – συνεχίζει την τουριστική εκποίηση)

Η είσοδος του μεταμοντερνισμού στις ελληνικές συνθήκες αποτελεί την ολοκλήρωση και εν μέρει την κορύφωση, της κρίσης όλων των θεμελιωδών δεδομένων της ελληνικής εθνικής ζωής.

Η εκποίηση του έθνους με την υλική έννοια θα συνοδευτεί και από την πλήρη πνευματική του στειρότητα, αν (…) / δεν θα μπορεί να παραχθεί σε υψηλή ποιότητα ποίηση.

Απέναντι σε όλα αυτά μπορεί κανείς:

1. να δοκιμάζει οδύνη, νιώθοντας μετέωρος και δίχως εθνικές ρίζες.

2. να τα θεωρεί ασήμαντα, πιστεύοντας ότι πατρίδα του ανθρώπου, προ πάντως σήμερα, είναι ο κόσμος κι ότι την τροφή που δεν μπορεί να του δώσει ο ένας τόπος, του την παρέχει ένας άλλος. (…)

Η νεοελληνική ιστορία, έτσι όπως τη γνωρίσαμε τα τελευταία διακόσια χρόνια κλείνει τον κύκλο της. Ασφαλώς, τα τραγικά και κωμικά της επεισόδια δεν τέλειωσαν ακόμη, όμως χάνεται η ενότητα της προβληματικής της και ο ειδοποιός της χαρακτήρας. Η Ελλάδα εντάσσεται σε πολύ χαμηλή θέση στον διεθνή καταμερισμό της υλικής και πνευματικής εργασίας. Ο δικός της μεταμοντερνισμός συνίσταται στο ότι αποτελεί μια στενή και παράμερη λωρίδα στο ευρύ φάσμα του μεταμοντερνισμού άλλων.

ΝΕΙΚΟΣ & ΦΙΛΟΤΗΤΑ - ΕΡΩΣ & ΘΑΝΑΤΟΣ

Οταν η μέση πυκνότητα της ύλης έγινε μικρότερη από την κρίσιμη τιμή τότε υπερίσχυσε η άπωση ,που οδήγησε στην έκρηξη και στην εν συνεχεία διαστολή του σύμπαντος.
Οι επιστήμονες καίτοι προχώρησαν στον τετραδιάστατο χώρο ,όπου τα πάντα κυρτώνουν και γίνονται κύκλοι, ψάχνουν να βρούν ,πόσο θα διευρύνεται το Σύμπαν. Οταν το διάστημα κινείται ,παρουσιάζει μία παράξενη ιδιότητα . Επειδή δεν υπάρχουν τριβές δεν χάνει την ορμή του, αλλά συνεχίζει να ρέει ακάθεκτο . Οταν όμως κινείται το διάστημα ,λειτουργούν δύο δυνάμεις.
Η δύναμη που προκαλεί την κίνησή του ,που είναι η επιθυμία του διαστήματος για ορμή και η δύναμη η οποία μέχρι τώρα το εμπόδιζε να κινείται ,που είναι η επιθυμία του διαστήματος για αδράνεια.
Οι δύο δυνάμεις υπάρχουν σε κάθε κίνηση. Η επιθυμία για κίνηση είναι ισχυρότερη ,υπερνικάει την επιθυμία για αδράνεια ,η οποία όμως λειτουργεί σαν έλεγχος που αναχαιτίζει τελικά ελαφρά την κίνηση. Ετσι ,λοιπόν, δεν υπάρχει τίποτε αντίστοιχο με την ευθεία γραμμή στο Σύμπαν.
Ολη η κίνηση έχει στην προβολή της μία ελαφρά καμπύλη . Επομένως ,προοδευτικά επιστρέφει στο σημείο απ΄όπου ξεκίνησε και σχηματίζει ένα περιδινιζόμενο δακτύλιο.
Τα παραπάνω εκφράζουν σ΄όλες τις κινήσεις ,σ΄όλα τα πεδία και τις βαθμίδες της δημιουργίας.
Σαν νόμος είναι αναγκαίος λόγω της καταστρεπτικότητας του χρόνου .
Οτι γεννιέται είναι καταδικασμένο να καταστραφεί και ο νόμος αυτός εξασκεί κάποιο περιορισμό.
Ο χρόνος κάμπτεται ,παρακλίνει από την ευθύγραμμη πορεία του και εντάσσεται σ΄ένα μεγάλο κύκλο που περιλαμβάνει όλους τους εξαρτώμενους κύκλους. Χάρη στον Νόμο του Εφτά , η καταστροφή δεν γίνεται στον πρώτο ή στους επόμενους κύκλους ,παρά μόνο , όταν η δύναμη της πρώτης ώθησης θα έχει εξαντληθεί. Τότε έρχεται και η πλήρωση της παράδοσης που ταυτίζεται με το τέλος του κόσμου.

---------------------------------

Ο Εμπεδοκλής ήταν ένας από αυτούς και έζησε μάλιστα στο μεταίχμιο του περάσματος από τα Μυστήρια στις φιλοσοφικές σχολές, αφήνοντας μας ένα μέρος της γνώσης του, μέσα από τους λίγους σωσμένους εξάμετρους επικούς στίχους του, που χαρακτηρίζονται από μία τεράστια δυναμική σε σκέψεις και αναλύσεις.
Ο Έλληνας αυτός φιλόσοφος έζησε στον Ακράγαντα της Σικελίας (που ήταν αποικία των Ροδίων) περίπου το 490-430 π.Χ. και υπήρξε μία από τις θρυλικότερες μορφές στο χώρο των προσωκρατικών φιλοσόφων.

Ο βίος του ήταν γεμάτος από απόκρυφες ιστορίες και θαύματα που αγγίζουν τα όρια του μύθου.
Δεν υπήρξε μόνο σημαντικός φυσικός φιλόσοφος, αλλά και ρήτορας, ποιητής, γιατρός, φυσικός και μάντης. Ήταν και θεραπευτής, μυημένος μάλλον σε κάποια μυστήρια. Αναφέρεται ότι έκανε θαυματουργές θεραπείες στις περιοδείες του, και μάλιστα ότι απάλλαξε τους κατοίκους του Σελινούντα και του Ακράγαντα από πλήθος επιδημιών (καθαρίζοντας με κατασκευαστικά έργα ένα ολόκληρο έλος), με αποτέλεσμα να τον λατρεύουν πολλοί πραγματικά ως σωτήρα και θεό.
Ο ποιητής μας Κ. Παλαμάς αναφέρει για αυτόν:
"Εμφανίζεται παντού να εξασκεί τη χάρη του, πολιτευτής, φιλόσοφος, χρυσόστομος ρήτορας, μεγαλεπήβολος μηχανικός, πανεπιστημιακός ερευνητής, γιατρός, θεόσοφος, μάγος, κύριος κάθε είδους λόγου, ραψωδός, υμνοπόλος, ιερεύς, προφήτης. Αναφέρει ότι κατευνάζει και διεγείρει τους ανέμους, ότι θεραπεύει τις ασθένειες και τα γηρατειά, ότι επαναφέρει στη ζωή νεκρούς, και ότι πάνω από όλα ως θεός τιμάτε. Κάθε φορά που μπαίνει στις πόλεις οι άνθρωποι τον περιτριγυρίζουν απονέμοντας του σεβασμό, πλήθος τον ακολουθεί ρωτώντας τον για την ατραπό του κέρδους, την γνώση των προφητειών και για τη θεραπεία κάθε λογής ασθενειών "

Για τις γνώσεις του ο ίδιος αναφέρει:
"Και φάρμακα θα μάθεις όσα για τα κακά και τα γεράματα υπάρχουν, τι, για σε μόνο εγώ όλα αυτά θα πραγματώσω. Θα παύσεις και το μένος των ακούραστων ανέμων που φυσώντας πάνω στη γη ρημάζουν τα χωράφια, και πάλι, αν θες, θα ξαναφέρεις πνοές που επανορθώνουν.
Και από σκοτεινή, βροχή θα φέρεις στον καιρό της, για τους ανθρώπους, ξηρασία, δεντροτρόφα από την ανομβρία του θέρους θα θέσει ρεύματα, που μένουν στον αιθέρα.
Και την ορμή θα φέρεις απ' τον Αδη πεθαμένου." (Περί φύσεως ,111)
Για την προέλευση του, λέει:
"Σας χαιρετώ, εγώ ανάμεσα σας περπατώ, θεός αθάνατος, όχι θνητός, όπως αρμόζει απ' όλους τιμημένος, στεφανωμένος με ταινίες και στέφανα ολάνθιστα"
(Καθαρμοί, 112)
"Ήδη εγώ κάποτε αγόρι υπήρξα, κόρη, θάμνος και πουλί κι άφωνο ψάρι που από τη θάλασσα προβάλλει"
(Καθαρμοί 117)

Ο Εμπεδοκλής θεωρεί την ύπαρξη του, μία ανεξάρτητη και θεία προσωπικότητα που εξέπεσε σε βαρύ αμάρτημα κάτω από την επίδραση του Νείκους (Κακία-Μίσος) και έχασε την θεία φύση του.
 Έκτοτε η ψυχή του δοκιμάζεται κατακτώντας συνειδησιακά ολοένα και περισσότερο έδαφος στην ανάβαση της προς την αρχική της κατάσταση.
Ο Εμπεδοκλής συνέλαβε την κοσμογονία του «περί του ενός και αενάως ταλαντουμένου σύμπαντος» ,ξεκινώντας από ορισμένες βασικές αρχές ,όπως είναι οι αρχές της «συμμετρίας» και της «ισορροπίας» ,μεταξύ δύο αντιθέτων ,της «έλξης-άπωσης» και του «ενός-πλειόνων» .
Με βάση τις αρχές αυτές ,ο Εμπεδοκλής, κατώρθωσε να περιγράψει την γέννηση του κόσμου ,όπως τον περιγράφουν σήμερα οι κοσμολόγοι και αστροφυσικοί. Ο Εμπεδοκλής έχει ως αφετηρία (αρχή) του σύμπαντος μία ξαφνική διάρρηξη μιας σφαιροειδούς κατάστασης υψίστης πυκνότητας (Συνοδός - Σείριος) ,ομοιογένεια και συμμετρία ,την οποία ονομάζει «Σφαίρο» .
Ο «Σφαίρος» ,όντας «εν άπαντα» ,υπάρχει χωρίς ποιότητα ,καθώς δεν διασώζεται μέσα σ΄ αυτόν καμία ιδιότητα ,ούτε του πυρός ούτε κανενός από τα άλλα στοιχεία, έχοντας χάσει καθένα από τα αυτά το χαρακτηριστικό γνώρισμα.»
Ο Σφαίρος εκφράζει την μέγιστη δυνατή συμμετρία και ισοτροπία ,όντας από παντού ίσος και προς τον εαυτό του .

Ο Σφαίρος «χαίρεται την γύρω μοναξιά του,  λέει ο Εμπεδοκλής .
«Υπέρ πυκνή Εποχή απόλυτης μοναξιάς» ,λέει και ο σημερινός αστροφυσικός, καθώς υποχωρώντας χρονικά, προς την στιγμή της δημιουργίας του σύμπαντος ,η αιτιατή περιοχή ελαττώνεται συνεχώς ,μέχρις ότου, κατά την στιγμή της μεγάλης έκρηξης ,η περιοχή αυτή καταλαμβάνει μόνο το ίδιο το σωματίδιο.
Η υπέρπυκνη αυτή κατάσταση της απόλυτης συμμετρίας και μοναξιάς ,θα διακοπεί την στιγμή που θα διεισδύσει στον σφαίρο η απωστική δύναμη που την ονόμασε  «Νείκος»

Στην φύση υπάρχουν και λειτουργούν ρυθμιστικά δύο δυνάμεις το «Νείκος» και η «Φιλότητα» δηλαδή οι δυνάμεις απωστική και ελκυστική ή οι πρωταρχικές δυνάμεις Θάνατος και Ερως κατά τον Δ. Λιαντίνη
«Αδης και Διόνυσος έν και ωυτό», Ηράκλειτος
«Μόλις ειν΄ έτσι δυνατός ο έρωτας κι ο χάρος» , Σολωμός
Το Νείκος θα προκαλέσει την διάσπαση του σφαίρου και την διασπορά του ενός σε πλείονα καθώς άρχισε να επικρατεί το Νείκος ,άρχισε να δημιουργείται κίνηση μέσα στον σφαίρο.
Η σύγχρονη αστροφυσική παραδέχεται ως έναρξη πριν από 14,8 δις εκατ. χρόνια και ο Εμπεδοκλής θεωρεί ως αιτία της δημιουργίας του σύμπαντος την απωστική δύναμη του "Νείκους", και αν δεν υπήρχε αυτή, τότε θα ήταν «ένα». Στην κατάσταση της μεγίστης συμμετρίας ,η εντροπία έχει μία ελάχιστη τιμή και από εκεί και πέρα η τιμή της αυξάνει συνεχώς καθώς σπάζει η συμμετρία.
Η εντροπία θα αυξανόταν συνεχώς ,ώσπου να λάβει την μέγιστη τιμή της ,οπότε δεν θα ήταν δυνατόν να λάβουν χώρα οποιες δήποτε μεταβολές. Το σύμπαν θα παρέμενε στην κατάσταση της μεγίστης εντροπίας , δηλαδή μία θάλασσα ακτινοβολίας ,χωρίς χαρακτηριστικά ,παντού η ίδια.
Η παραπάνω όμως άποψη του θερμικού θανάτου δεν γίνεται αποδεκτή απ΄ όλους δεδομένου ότι μερικοί λένε ότι κάποτε θα αρχίσει η συστολή και η μετάβαση στον αρχικό "σφαίρο" του Εμπεδοκλή.
Δηλαδή θα έχουμε ένα «παλλόμενο σύμπαν» ενώ τελευταία διάλεξη του Δ.Νανόπουλου στην Θεσσαλονίκη την 8-6-2006 απέδειξαν ότι το σύμπαν θα διαστέλλεται συνεχώς ,χωρίς πιθανότητα συστολής.
Εκείνο όμως που είναι καταπληκτικό ,είναι ότι , κατά τον Εμπεδοκλή ,κάποια στιγμή στην πορεία αυτή του σύμπαντος ,δημιουργούνται οι κατάλληλες συνθήκες για την ανάπτυξη της έμβιας ζωής.
Μήπως αυτό δεν συμβαίνει τώρα ;

Ακόμη και για τον τρόπο που πέθανε υπάρχουν αντικρουόμενες εκδοχές.
Ο Διογένης ο Λαέρτιος στο 8ο βιβλίο του αναφέρει μία σειρά από θρυλικές ιστορίες σχετικά με τον θάνατο του Εμπεδοκλή:
Σχετικά με τον θάνατο του λέγονται διάφορα πράγματα.
Είχε καλέσει και μερικούς φίλους του, ανάμεσα του και τον Παυσανία.
Μετά το γλέντι οι υπόλοιποι αποτραβήχτηκαν και αναπαύονταν, άλλοι κάτω από τα δέντρα του διπλανού χωραφιού και άλλοι όπου ήθελαν.
Ο Εμπεδοκλής έμεινε εκεί που είχε καθίσει.
Όταν σηκώθηκαν το πρωί, ήταν ο μόνος που έλειπε.
Αρχισαν να τον αναζητούν και οι δούλοι που ρωτήθηκαν έλεγαν πως δεν γνωρίζουνε τίποτε.
 Ένας τότε είπε ότι τα μεσάνυχτα σηκώθηκε και είδε ουράνιο φως και μία λάμψη .
Τίποτε άλλο (για κάποιους πάλι ότι ένα πύρινο άρμα ήρθε από τον ουρανό και τον πήρε).
Οταν αντίκρυσε για πρώτη φορά ο Εμπεδοκλής το όρος από την ψηλότερη ακρώρεια της τελευταίας δειράδας ,ήταν η τρίτη μέρα μεσούντος του μήνα Πυανεψίωνα (Οκτώβριος) ,ή Δαματρίου , ή Αθύρ . Ο Πυανεψίων ήταν ό μήνας που ο Σείριος βρισκόταν στον Αδη ,για ν΄αρχίσει ν΄ανατέλει από τον μήνα Δεκέμβριο

Για την πτώση της αθάνατης ψυχής στην ύλη αναφέρει:
"Από ποιες άραγε τιμές και ποια κορφή ευτυχίας . Ήλθαμε εδώ στο άντρο αυτό το υπόστεγο άχαρο τόπο, όπου είναι ο Φόνος, η Έχθρα και πλήθος άλλων Συμφορών?"
(Καθαρμοί 119-121)

"Ω! αλλοί, δύστυχη θνητών γενιά πανάθλια, από ποιες έριδες, ποιους στεναγμούς έχετε γίνει ! Από τους ζώντες νεκρούς έκανε εναλλάσσοντας τα είδη Καλύπτοντας τα με ασυνήθιστο χιτώνα σάρκας "
(Καθαρμοί 124-126)

ΦΙΛΟΚΑΛΟΥΜΕΝ ΤΕ ΓΑΡ ΜΕΤ΄ ΕΥΤΕΛΕΙΑΣ ΚΑΙ ΦΙΛΟΣΟΦΟΥΜΕΝ ΑΝΕΥ ΜΑΛΑΚΙΑΣ

Ο επιτάφιος λόγος του Περικλή

Εισαγωγή από τον Ιωάννη Συκουτρή

O Επιτάφιος προήλθε από τις αυτοσχέδιες ομιλίες, τις οποίες έλεγαν στην Αθήνα κατά την ταφή των εν πολέμω πεσόντων, πολιτικοί άνδρες οι οποίοι ορίζονται  για αυτόν τον λόγο  από την πόλιν.

Η τελετή ονομάζεται Επιτάφια και ελάμβανε χώρα κάθε χρόνο και εφ΄ όσον υπήρχαν νεκροί προς ταφή , στις αρχές του μήνα Πυανεψίωνα (Οκτώβριο) ,όταν σταματούσαν πλέον οι κινήσεις του στόλου και έπαυαν οι πολεμικές  επιχειρήσεις κατά ξηρά .

Επί τρείς ημέρες τα λείψανα των πεσόντων , οστά ή τέφρα , ευρίσκονται εκτεθειμένα  σε κοινό προσκύνημα .

Ο καθένας μπορούσε να προσφέρει στον νεκρό ότι επιθυμούσε και ότι επέβαλλε η συνήθεια. Ησαν τοποθετημένα σε δέκα κυπαρίσσινα φέρετρα ,όσα οι δέκα φυλές ,που αποτελούσαν και στρατολογικώς τα δέκα συντάγματα του αθηναϊκού πεζικού.

Παραπλεύρως ένα φέρετρο κενόν, αφιερωμένο στην ανάμνηση των Αφανών* ,εκείνων δηλαδή των πολιτών των οποίων τα σώματα δεν είχαν ευρεθεί ,και οι οποίοι άρα δεν είχαν τύχει  της νομίμου καύσεως ή ταφής .

Και αυτοί έπρεπε να τύχουν ταφής και εικονικής έστω, όπως γίνεται παλαιότερα και με τους ναυαγούς θαλασσινούς μας .

*Με την τιμήν αυτή προς τους αφανείς δεν έχει άμεσο  σχέση η σημερινή ανέγερση τάφου και μνημείου εις τον άγνωστο στρατιώτη , συνήθεια εισαχθείσα κατά ξενική μίμηση.

Εκεί έχουμε κενοτάφιο ανδρών ,των οποίων γνώριζαν  τα ονόματα ,αλλά δεν είχαν τα λείψανα . Στο μνημείο του άγνωστου στρατιώτη  έχουμε τα λείψανα αλλά δεν γνωρίζουμε το όνομα.

Κοινό μεταξύ της σημερινής τιμής προς τον άγνωστο στρατιώτη και της αρχαίας τελετής των Επιταφίων γενικώς (όχι μόνον της εκθέσεως ειδικού φερέτρου δια τους αφανείς ) είναι το πνεύμα, από το οποίον και η μία συνήθεια και η άλλη πηγάζει ,ένα αίσθημα βαθύ ευγνωμοσύνης και λατρείας προς εκείνους, οι οποίοι προσέφεραν εις την γήν που τους γέννησε ότι είχαν ακριβότερο  .

Αλλά αυτό δεν απάλλασσε τους επί κεφαλής των στρατιωτικών μονάδων από την υποχρέωση να καταβάλουν κάθε προσπάθεια ,όπως περισώσουν τους νεκρούς των πεσόντων . Είναι δε γνωστόν ,ότι το 406 π.Χ ,μετά την ναυμαχία των Αργινουσών ,το τελευταίο ένδοξο κατόρθωμα του αθηναϊκού ναυτικού , έξη στρατηγοί , οι εμπειρότεροι της πόλεως ,πλήρωσαν με ομαδική εκτέλεση την αποδοθείσα εις αυτούς παράλειψη του καθήκοντος τούτου.

Τα φέρετρα τοποθετούνται κατόπιν σε αμάξια και μεταφέρονται  στο μεγαλύτερο νεκροταφείο της πόλεως ,στον Κεραμεικό.

Εκεί ,εντός περιοχής ειδικώς αφιερωμένης εις τους εν πολέμω θανόντες ,θάπτονται εις πολυτάφιο οι νεκροί.

Εκφωνείται λόγος , στον οποίον εξυμνούσε η πατρίς δι΄ επισήμου της αντιπροσώπου τις αρετές και την αυτοθυσία των , και κατόπιν εδίδετο η άδεια  στους συγγενείς να κλάψουν τους νεκρούς των  ως άτομα πλέον , ως άτομα συνδεδεμένα με δεσμούς αίματος και δεσμούς αγάπης προς τους επιζώντας.

Την τελετή ακολουθούσαν αγώνες οργανωμένοι από το κράτος, κατά πανάρχαια συνήθεια ,προς τιμήν των νεκρών ,αγώνες αθλητικοί ,επιδείξεις μουσικές, ιπποδρομίες ,δρόμος εφήβων εν όπλοις, λαμπαδηδρομίες εφήβων κλπ. Το κράτος αντιτάσσει έτσι   στην απώλεια των υπερασπιστών του την σωματική και πνευματική δύναμη της νεότητας και διατρανώνει δι΄ αυτής, την πίστη του  στην συνέχεια της φυλής,  στην αιωνιότητά της υπεράνω των ατόμων και των γενεών .

Στην Αθήνα  όμως κατά πρώτον το κράτος αφαιρεί από τους συγγενείς την πρωτοβουλία της ταφής , συγκεντρώνει τα λείψανα  στην Αττική και τα θάπτει επισήμως όχι  σε οικογενειακούς τάφους ενός εκάστου ,αλλά σε κοινό πολυτάφιο και σε δημόσιον χώρο.

Tους νεκρούς στο  πεδίο της μάχης έθαπταν συνήθως στα πολυάνδρια  στο τόπο του θανάτου των , πχ το πολυάνδριο των εν Θερμοπυλών πεσόντων Σπαρτιατών ή των εν Χαιρωνεία Θηβαίων ,και από εκεί μετέφεραν κατόπιν τα λείψανά των στο πατρικό έδαφος ,δια να ταφούν κοντά εις τους άλλους νεκρούς της οικογένειας. Πολλές φορές στήνονται προς τιμήν αυτών μνημεία επιτύμβια ,λέοντες ή ανάγλυφα ή στήλες αναμνηστικές.

Σήμερα βλέπουμε τις απέριττες επιγραφές των Σπαρτιατών .

Αίνετος εν πολέμω , Νικασικλής εν πολέμω , κλπ .

Οι δύο λέξεις εν πολέμω αποτελούν το μοναδικό μεταθανάτιο στόλισμα, λακωνικό αληθινά εγκώμιο ,αλλά και τόσο βαθύ.

Του τάφου εκείνου ,που ξεκίνησαν να υπερασπίσουν την τιμήν της Σπάρτης και δεν επέστρεψαν  ...

Απο όλους τους  επιταφίους , ο επιτάφιος του Περικλή  είναι ο γνωστότερος ώστε ο Πλάτων ομιλώντας  για το είδος , τον αναφέρει  κατά  τρόπον , ώστε  οι άλλοι επιτάφιοι , και ο ιδικός του ακόμη , δεν είναι παρά συγκολλήματα και συνθέσεις  του λόγου εκείνου.

Φυσικά στον επιτάφιο του Περικλή η συγκίνηση ήταν τόση μεγάλη ,ώστε τον διατήρησαν δια προφορικής παραδόσεως.

Οι πεσόντες είναι αθάνατοι ,όπως οι θεοί. Διότι και των θεών την αθανασία δεν την βλέπουμε .Την συμπεραίνουμε μόνον από τ΄ αγαθά που μας στέλλουν ,από τις αιώνιες τιμές που τους απονέμουμε .

Το ίδιον συμβαίνει και με τους πεσόντες .

Η αθανασία των προβάλλει ως αίτημα της ευγνωμοσύνης ψυχής των περιλειπομένων ,δια τους οποίους η θυσία των υπήρξε αιώνια ευλογία και δόξης πηγή.

Ανάλυση του Κορνήλιου Καστοριάδη.

Πόλις και δημοκρατία ,ένας τύπος πολιτικής οργάνωσης που βασίζεται στην αυτονομία όλων και ευνοεί την ελευθερία καθενός. Γι΄ αυτό ακριβώς και ο Περικλής στον Επιτάφιο το 431 πΧ στους πρώτους νεκρούς του Πελοποννησιακού πολέμου ,όπως διασώθηκε από τον Θουκυδίδη , θεωρεί την ελευθερία της οποίας χαίρει κάθε Αθηναίος πολίτης κατά την διαχείριση του βίου του ως συνέπεια του πολιτικού καθεστώτος των Αθηνών.

Το πολίτευμα ήταν βέβαια δημοκρατία ,όμως την εξουσία στην πραγματικότητα ασκούσε ο πιό άξιος πολίτης.

Πράγματι ο Περικλής είχε τεράστιο κύρος στον δήμο των Αθηνών.

Οι Αθηναίοι θεωρούν ότι αυτοί που δεν ενδιαφέρονται για τα κοινά είναι παράσιτα, εντελώς άχρηστοι για την πόλιν. Ο όρος   idiot σημαίνει ιδιώτης ,δηλαδή ο ηλίθιος που ασχολείται μόνο με τις δικές του υποθέσεις.

Ο Περικλής εγκωμιάζει τους πολεμιστές που έπεσαν στον Πελοποννησιακό Πόλεμο ,επαινεί πρώτα την πόλιν ,την Αθήνα ,διότι η αξία της πόλης δικαιολογεί το γεγονός ότι οι πολίτες δίνουν την ζωή τους για να την διατηρήσουν . Όλα τα οφείλουν στην Αθήνα , επομένως είναι δίκαιο να της το ανταποδώσουν.

Εκφράζει μία εκπληκτική υπερηφάνεια ότι για όλα εκείνα που η πόλις μπορεί να υπερηφανεύεται , ημείς , εμείς που σήμερα είμαστε ενήλικες ,τα έχουμε επιτελέσει. Το  ημείς που αποτελούσε την ενότητα της πόλεως ,περνά μέσα από το παρελθόν και φέρνει μέχρι το παρόν , ανοίγεται αναγκαστικά σε ένα μέλλον το οποίο θα είναι επίσης αυτοδημιουργία.

Μία διαχρονικότητα στα ανθρώπινα επιτεύγματα. Η πόλις είναι αυτή που δημιουργεί τον Παρθενώνα ,και την αγοράν και τους νόμους χάρη στους οποίους είναι δυνατή η ελεύθερη συζήτηση και η ακρόαση , πράγμα αδιανόητο στην Σπάρτη.

36.4 Όσον αφορά τα έργα του πολέμου ,που μας επέτρεψαν να αποκτήσουμε αυτή την δύναμη ,και τον δικό μας τρόπο άμυνας απέναντι στον εχθρό, Έλληνα ή βάρβαρο .

Θα πω με βάση ποιές συνήθειες ,ποιούς θεσμούς και ποιές μεθόδους  διακυβέρνησης και με ποιά ήθη καταφέραμε να γίνουμε αυτό που είμαστε. Αυτό που μπορεί να φανεί παράλογο , και κατά μια έννοια είναι όντως,συνίσταται στο ότι τα ήθη ,τους θεσμούς και τις συνήθειες ,οι παριστάμενοι Αθηναίοι τα γνωρίζουν εξίσου καλά ή και καλύτερα από ότι τους πολέμους τους ,ενώ ανάμεσά τους δεν πρέπει να βρίσκονται πλέον πολλοί από εκείνους οι οποίοι πολέμησαν στην Σαλαμίνα ή στον Μαραθώνα. O Περικλής δράττεται της ευκαιρίας για να διαδώσει τις Αθηναϊκές πολιτικές ιδέες ή για να κάνει προπαγάνδα.

Διότι πράγματι είναι παρόντες ξένοι,και όχι μόνο μέτοικοι,αλλά ασφαλώς και διάφοροι ταξιδιώτες .

Οι Αθηναίοι ,ακόμα και σε καιρό πολέμου,δεν εφάρμοζαν αυτό που οι Σπαρτιάτες εφάρμοζαν σε καιρό ειρήνης ,δηλαδή τον περιορισμό του χρόνου παραμονής ενός ξένου στην πόλη.

40. Φιλοκαλούμεν τε γάρ μετ΄ ευτελείας και φιλοσοφούμεν άνευ μαλακίας.

Φράση της οποίας το νόημα είναι εκ πρώτης όψεως προφανές ,η ερμηνεία της όμως είναι στην πραγματικότητα πολύ δύσκολη. Ένας καθηγητής λυκείου που δεν εμβαθύνει και πολύ στο πρόβλημα θα την μεταφράζει ως ΄΄Αγαπάμε το ωραίο χωρίς υπερβολή και φιλοσοφούμε χωρίς μαλθακότητα΄΄.

Φιλοκαλούμεν ... Καλόν είναι το ωραίο και στα Ελληνικά ,το ωραίο ταυτίζεται με το καλό . Ζούμε ,υπάρχουμε μέσα στην αγάπη του ωραίου και μέσω αυτής.

Φιλοσοφούμεν ... αγαπώ την γνώση ή την σοφία. Διότι κανείς δεν είναι σοφός ,το μόνο που μπορεί να κάνει είναι να αγαπά την σοφία. Φιλοσοφώ σημαίνει είμαι ενεργός στην συζήτηση της  γνώσης.

Φιλοκαλούμεν τε γαρ μετ΄ ευτελείας ... το μόνο γνωστό νόημα του ουσιαστικού ΄΄ευτέλεια΄΄ στα αρχαία Ελληνικά είναι το φθηνό σε χαμηλή τιμή.

Στο ΄΄ευτελές΄΄ βρίσκουμε το επίρρημα ευ,που σημαίνει  ΄΄καλό΄΄  και ΄΄τέλος΄΄ , που σημαίνει φόρος .

Δηλαδή μία πόλη είναι υποτελής όταν οφείλει να πληρώσει φόρο σε μία πιό ισχυρή πόλη ,κλασική μορφή υποταγής κατά την Αρχαιότητα.

Η φράση ερμηνεύεται επομένως παραδοσιακά, πως αγαπούμε το ωραίο χωρίς υπερβολή και ακρότητα. Όμως η λέξη ΄΄ευτέλεια΄΄  έρχεται σε αντίθεση όταν ξοδεύτηκαν πέντε χιλιάδες χρυσά τάλαντα για την ανέγερση της Ακρόπολης.

Φιλοσοφούμε άνευ μαλακίας... μαλθακότητας. Ζούμε φιλοσοφώντας και αυτό δεν επιφέρει καμία ατονία ,καμία χαλάρωση της δράσης και της τόλμης που συνδέεται με την δράση. Σοφία και κάλλος , αγάπη της σοφίας και του ωραίου ,δεν είναι εδώ στόχοι διαχωρισμένοι μέσα στην ζωή της πόλης ούτε είναι μέσα που θα επέτρεπαν τον εμπλουτισμό της ζωής των πολιτών .

Ο Περικλής δεν είναι ανθρωπιστής , πρόσκοπος.

Δεν λέει, αγαπάμε την σοφία ˙

δεν λέει, αγαπάμε το ωραίο διότι αυτό κάνει καλύτερους τους ανθρώπους˙

δεν λέει κάν ότι αυτό κάνει τους ανθρώπους καλύτερους.

Αυτό που τελικά λέει : ασκούμε την σοφία και την ομορφιά ,γιατί αυτός είναι ο τρόπος ύπαρξής μας . 

Αυτό σημαίνει να είσαι Αθηναίος ... να φιλοσοφείς και να φιλοκαλείς.

Ο λόγος του Περικλή δείχνει ότι είναι δυνατό να ξεφύγουμε από τα ψεύτικα διλήμματα ,

άτομο ή συλλογικότητα ,

πολιτική κοινότητα ή κοινωνία των πολιτών ,

με τα οποία τρέφεται η πραγματικότητα που μπορούμε να ονομάσουμε νεωτεριστικό ατύχημα.

Η πόλις είναι αυτή που δημιουργεί τον Παρθενώνα ,και την αγορά και τους νόμους χάρη στους οποίους είναι δυνατή η ελεύθερη συζήτηση και η ακρόαση , πράγμα αδιανόητο στην Σπάρτη.

Καταλήγουμε στην μετάφραση :

΄΄Χρησιμοποιούμε τον πλούτο , κατά προτίμηση , για να δράσουμε με ευπρέπεια και όχι να μιλάμε με υπεροψία ,και όσο για την φτώχεια ,δεν είναι ντροπή να την ομολογεί κανείς φωναχτά , ντροπή είναι να μήν επιδιώκει να βγεί από αυτή. ΄΄

Κατόπιν αυτών λοιπόν ο Περικλής  μπορεί να πεί για όσους εγκωμιάζει ότι έπεσαν διότι δεν ήθελαν να χάσουν μία τέτοια πόλη.  

Φιλοκαλώ και φιλοσοφώ είναι ρήματα μη μεταφράσιμα κατά γράμμα.

Αν πούμε : αγαπάμε το ωραίο ή την ομορφιά(φιλοκαλούμεν) ,αγαπάμε το σοφό ή την σοφία (φιλοσοφούμεν),χάνουμε το ουσιώδες ,διότι αυτά τα δύο ρήματα απαγορεύουν τον διαχωρισμό του υποκειμένου από το αντικείμενο. Δεν είναι απλώς αμετάβατα ,είναι ρήματα δηλωτικά μιας κατάστασης.

Τι κάνει ο τάδε ; Φιλοσοφεί,ζεί φιλοσοφώντας . Αυτό   σημαίνει ότι έχει απέναντι του την σοφία ,ότι περνά την ζωή του λατρεύοντάς την , προσφέροντάς της θυσίες. Αγάπη της σοφίας σημαίνει ακριβώς προσπάθεια ανεύρεσής της κατά πρώτο λόγο. Πρόκειται για έρωτα.

Ο Περικλής δεν λέει : αγαπάμε τα ωραία πράγματα , τα κατασκευάζουμε και τα τοποθετούμε σε μουσεία, τα οποία επισκεπτόμαστε στις 15 του μηνός Θαργηλιώνος . Δεν λέει : αγαπάμε την σοφία και για αυτό φέρνουμε τους καλύτερους καθηγητές από την Αίγυπτο και την Περσία.

Αυτό που λέει τελικά ο Περικλής είναι : ότι  όλοι οι πολίτες αυτής της πόλης ζούν , και υπάρχουν ,εντός και δια αυτού του ενεργού έρωτος του ωραίου και της σοφίας . Πράγμα που του δίνει το δικαίωμα να διαβεβαιώσει στην συνέχεια ότι η πόλις είναι παίδευσις , η παιδαγωγός , η παιδεία , το σχολείο της Ελλάδας.    

41.1 Το άτομο στην Αθήνα είναι ικανό να κάνει όχι ένα αλλά περισσότερα πράγματα ,να παίζει πολλούς ρόλους .Μπορεί ταυτοχρόνως να συμμετάσχει στο κουμάντο μιας τριήρους ,να αποτελέσει μέλος μιας επιτροπής που θα κρίνει την ποιότητα μιας τραγωδίας ,να παρέμβει και να ψηφίσει στην εκκλησία του δήμου ,να συμμετάσχει σε ένα δικαστήριο ,να συζητήσει όπως μπορούμε να διαπιστώσουμε στους διαλόγους του Πλάτωνα κλπ. Το ίδιο άτομο μπορεί να επιδοθεί σε μια σειρά ασχολίες και μάλιστα ευτραπέλως ,με ευκολία,με άνεση ,και μετά χαρίτων , με χάρη. Στην δημοκρατία ο καθένας έχει πράγματι τον ιδιωτικό του χώρο ,αλλά ως άτομο το οποίο μετέχει στα δημόσια πράγματα δεν περιορίζεται σε κάποια γωνιά ,πηγαίνει παντού ,τον συνεπαίρνουν τα πάντα και έχει άποψη για τα πάντα.

41.4 Δώσαμε σπουδαία δείγματα της δύναμής μας ,χάρη στην οποία μας θαυμάζουν οι σύγχρονοί μας και οι μεταγενέστεροι , και δεν έχουμε ανάγκη από έναν Όμηρο να μας υμνήσει. Ασφαλώς ένας Όμηρος θα γοήτευε προσωρινά με τα λόγια του ,αλλά την αλήθεια όσων αφηγείται θα την σκίαζε πάντοτε η αμφιβολία. Διότι μπορούμε να αναρωτηθούμε ,βεβαίως , ποίοι ήταν πράγματι οι άθλοι του Αχιλλέα και του Έκτορα .

Εμείς αφού υποχρεώσαμε όλη την θάλασσα και όλη την γη να ανοίξουν το διάβα στην τόλμη ,στήσαμε παντού αιώνια μνημεία του καλού και του κακού,πράγμα που σημαίνει ότι διατηρούνται    

43. Ανδρών γάρ επιφανών πάσα γή τάφος ... Οι επιφανείς άνδρες έχουν ως τάφο ολόκληρη την γή . Θα μπορούσαμε να σκεφτούμε ότι αυτό σημαίνει ,για τους επιφανείς άνδρες οποιαδήποτε γωνιά της γής είναι καλή για τάφος. Δεν είναι όμως αυτό . Κατά τον Περικλή , είναι επιφανής αυτός ο οποίος είχε σπουδαία γνώμην, ήτοι αυτό που λέμε σήμερα καλή πρόθεσιν.

Παράδειγμα ,οι τριακόσιοι των Θερμοπυλών δεν κατάφεραν να καθυστερήσουν την προέλαση των Μήδων και δεν εμπόδισαν ,ασφαλώς , την εισβολή. Θα λέγαμε ότι πρόκειται για ισχνό αποτέλεσμα ,αλλά η μνήμη συνδέεται με το πνεύμα τους , δηλαδή την γνώμη τους και όχι το έργο τους.

43.4 Δεν υπάρχει ευτυχία χωρίς ελευθερία ,ούτε ελευθερία χωρίς ΄΄καλή ψυχή΄΄ και εδώ σημαίνει αναμφίβολα θάρρος, δεδομένου ότι γίνεται λόγος για κίνδυνο . Τελικά πρέπει να επιλέξουμε την ελευθερία ή την ανάπαυση  .Δεν είναι δυνατόν να έχει κανείς και τα δύο.

44.1 Δεν θέλω να κλάψω μαζί σας ,αλλά μάλλον να σας παρηγορήσω.

Ευτυχία δεν είναι να πάει κανείς στον Παράδεισο ή στις νήσους των Μακάρων ,αλλά να πεθάνει με ευγενή τρόπο ή το πένθος του να έχει ευγενή αιτία . Ιδού όλη η ευτυχία που επιτρέπεται στον άνθρωπο.

44.2 Την θλίψη δίνουν όχι τα αγαθά εκείνα που στερείται κανείς χωρίς να τάχει δοκιμάσει ποτέ, μα όσα τάχει συνηθίσει και του τα παίρνουν.

44.4  Με την πάροδο της  ηλικίας γινόμαστε ανίκανοι να παράγουμε ,σε όλους τους τομείς , και αυτό προς το οποίο στρεφόμαστε δεν είναι ,όπως πιστεύουμε το κέρδος ,το χρήμα,ο πλούτος ,αλλά η τιμή. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι απέναντι στον θάνατο  τιμή και η δόξα μπορεί να φαίνεται ότι δεν έχουν αρκετό βάρος . Ωστόσο ο άνθρωπος είναι άνθρωπος γι αυτό ακριβώς ,επειδή κυνηγά χίμαιρες ,ενώ τα πάντα ,και η ίδια η δόξα, εξαρτώνται μυστηριωδώς από την ποιότητα αυτής της χίμαιρας.